Μια σημαντική, άγνωστη στους πολλούς, προσωπικότητα που συνέβαλε τα μέγιστα ώστε να μην αλλοτριωθεί θρησκευτικά ο κρητικός λαός κατά τη σκληρή δοκιμασία που υφίστατο από τον παπικό εξαναγκασμό, φωτίζει στο νέο του βιβλίο ο συγγραφέας – εκπαιδευτικός Ζαχαρίας Καλοχριστιανάκης.
Το πόνημα, έκδοση της Ι. Μονής Κουδουμά, “Ο Ιωσήφ Φιλάγρης και τα Αστερούσια” μέσα από τις σελίδες του δείχνει πώς αυτός ο ιερομόναχος και λόγιος αγωνίστηκε για την Ορθόδοξη πίστη.
“Καθοδηγούσε το λαό και τον κλήρο-τονίζει ο κ. Καλοχριστιανάκης μιλώντας στην ”Π” και απευθυνόμενος στην άρχουσα τάξη των Ενετών, με τους οποίους διατηρούσε φιλικές σχέσεις, εξηγούσε την ορθότητα των θέσεών του.
Κι ενώ η ενετική κυριαρχία στην Κρήτη ήταν η πλέον μακρόχρονη, σε σχέση με τα άλλα μέρη της Ελλάδας, ο Καθολικισμός δεν βρήκε πρόσφορο έδαφος, όπως σε πολλά από τα Κυκλαδονήσια”.
Ο Ιωσήφ Φιλάγρης, που ήταν βαθύτατος γνώστης και μελετητής της αρχαιοελληνικής Γραμματείας, σχολιαστής και αντιγραφέας των έργων του Αριστοτέλη, έζησε την περίοδο της κορύφωσης της διαμάχης για την ενσωμάτωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στον Καθολικισμό ενώ εξαναγκάστηκε σε αυτοεξορία στα Αστερούσια, το Άγιο Όρος της Κρήτης, όπου ίδρυσε τη μονή των Τριών Ιεραρχών.
“Ο Φιλάγρης και η Μονή των Τριών Ιεραρχών έγιναν το πνευματικό στήριγμα των διωκομένων ιερωμένων” επισημαίνει ο κ.Καλοχριστιανάκης.
Η πανεπιστημιακού επιπέδου Σχολή που ίδρυσε στη θέση “Λουσούδι” επηρέασε την εκπαίδευση όχι μόνο στον μικρόκοσμο των Αστερουσίων αλλά και ευρύτερα. βοηθώντας στη διάσωση και διάδοση της αρχαίας ελληνικής σκέψης, που υπήρξε το εφαλτήριο της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού στην Ευρώπη.
“Βαθύτατος γνώστης της αρχαιοελληνικής γραμματείας”
Πώς αποφασίσατε να γράψετε το βιβλίο «Ο Ιωσήφ Φιλάγρης και τα Αστερούσια;»
Είμαι Αστερουσιανός. Μέχρι και πριν από λίγα χρόνια, αγνοούσαμε ακόμη και το όνομα Φιλάγρης. «Τύχη αγαθή» όρισε ώστε πολλές ευτυχείς συγκυρίες να συντρέξουν σε αίσιο τέλος. Το μοναστήρι των Τριών Ιεραρχών και ο ιδρυτής του Ιωσήφ Φιλάγρης από την αφάνεια ήρθαν στην επιφάνεια και μαζί τους ένα πλούσιο συγγραφικό έργο, που, εκτός των άλλων, φωτίζει και την τοπική ιστοριογραφία, κατά τον ταραγμένο 14ο αιώνα. Ο Φιλάγρης παρέμενε για καιρό στις παρυφές της ιστορικής έρευνας, σχεδόν άγνωστος, ακόμη και στη γειτονική του επικράτεια. Όταν στα τέλη του 19ου αι. δημοσιεύτηκε ο κώδικας Angelica της Ρώμης αρ. 30 και έγινε γνωστό το συγγραφικό του έργο, τότε άρχισε να κεντρίζεται η περιέργεια για αναζήτηση και μελέτη του επιστημονικού του έργου. Ο συναρπαστικός πλούτος όλου αυτού του υλικού με ώθησε να ανατρέξω σε επιπλέον έρευνα και αναδίφηση πηγών και να συντάξω αυτή τη μελέτη.
Ποιος ήταν ο Ιωσήφ Φιλάγρης;
Ο Φιλάγρης με το έργο του συνέβαλε να μην αλλοτριωθεί θρησκευτικά ο αγράμματος λαός κατά τη σκληρή δοκιμασία που υφίστατο από τον παπικό εξαναγκασμό. Κατά τον αείμνηστο καθηγητή Αθανάσιο Παλιούρα, πρέπει να γεννήθηκε στην πενταετία 1330-1335 και να έζησε μέχρι το 1400. Είχε σπουδάσει ο Φιλάγρης στο Πανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης, όπου απέκτησε πανεπιστημιακή μόρφωση, με ιδιαίτερη κλίση στη φιλοσοφία. Γι’ αυτό, όταν επέστρεψε στην Κρήτη, δραστηριοποιήθηκε στη διδασκαλία της ανώτατης παιδείας.
Στην αρχή (1361-1362) τον βρίσκουμε κωδικογράφο και αντιγραφέα χειρογράφων στον Χάνδακα. Ακολουθώντας τον δρόμο των αντιρρητών θεολόγων, έφυγε κι εγκαταστάθηκε στο Λουσούδι Αστερουσίων, όπου ίδρυσε τη μονή των Τριών Ιεραρχών. Στη μονή του δίδασκε μόνο ανώτερα μαθήματα, που ήταν η γραμματική, η φιλοσοφία, η αστρονομία, κείμενα Πατέρων, γνώμες σοφών και παροιμίες, δογματικά και αντιρρητικά κείμενα και στοιχεία ιατρικής. Ο Ιωσήφ Φιλάγρης ήταν βαθύτατος γνώστης και μελετητής της αρχαιοελληνικής γραμματείας, όπως τουλάχιστον φαίνεται από αναφορά του σε στίχους του Σοφοκλή, γνώστης και μελετητής επίσης του Ομήρου, του Δημόκριτου, του Επίκτητου, του Πλάτωνα, του Θουκυδίδη, του Ξενοφώντα, σχολιαστής και αντιγραφέας των έργων του Αριστοτέλη.
Γιατί ήταν πολέμιος της προσέγγισης ανάμεσα στην Ρωμαιοκαθολική και την Ορθόδοξη Εκκλησία;
Ο Φιλάγρης έζησε την περίοδο της κορύφωσης της διαμάχης για την ενσωμάτωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στον Καθολικισμό. Ο εξαναγκασμός του σε αυτοεξορία στα Αστερούσια τον πλήγωνε βαθιά. Αντιστάθηκε με τη συγγραφή σχετικών αντιρρητικών λόγων και με το διδακτικό του έργο. Ως ένας από τους σημαντικότερους αντιρρητικούς θεολόγους με κείμενα “Περί αζύμων”, “Περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος”, “Περί πράξεως και θεωρίας” κ.ά., απαντούσε και τεκμηρίωνε τις δογματικές διαφορές των δύο Εκκλησιών και προετοίμαζε παιδευτικά πολλούς από τους μαθητές του, που προορίζονταν για το ιερατικό λειτούργημα, να είναι σε θέση να ποιμάνουν τον λαό τους. Ο Φιλάγρης, αγωνιζόμενος για την ορθόδοξη πίστη, καθοδηγούσε τον λαό και τον κλήρο και απευθυνόμενος στην άρχουσα τάξη των Ενετών, με τους οποίους διατηρούσε φιλικές σχέσεις, εξηγούσε την ορθότητα των θέσεών του. Κι ενώ η ενετική κυριαρχία στην Κρήτη ήταν η πλέον μακρόχρονη, σε σχέση με τα άλλα μέρη της Ελλάδας, ο Καθολικισμός δεν βρήκε πρόσφορο έδαφος, όπως σε πολλά από τα Κυκλαδονήσια.
Τι σημαίνει να είσαι αριστοτελιστής, όπως ο Φιλάγρης, σε μια περίοδο σκοτεινιάς στα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας στο νησί;
Τα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας η απόκτηση γενικευμένης γνώσης δεν ήταν εφικτή. Η κλασική παιδεία ήταν προνόμιο ολίγων, που είχαν τη δυνατότητα να σπουδάσουν σε ιταλικά κυρίως πανεπιστήμια. Ο Φιλάγρης, ως αριστοτελικός φιλόσοφος, γονιμοποίησε τον αρχαιοελληνικό φιλοσοφικό και πατερικό λόγο στα Αστερούσια, τον μετέδωσε στους μαθητές του και οι πνευματικές του αποσκευές αποτέλεσαν τον δίαυλο της επικοινωνίας και με λατινόφρονες λογίους της εποχής του. Ο σχολιασμός φιλοσοφικών έργων (όπως του Αριστοτέλη που απαιτούσε βαθύτερη γνώση κι αυτό είναι εμφανές από τα σχόλια στις Δέκα κατηγορίες και στο Περί ερμηνείας του Αριστοτέλη και από τις διορθώσεις και τις σημειώσεις που παραθέτει στις ώες πολλών του κειμένων) τον καταξιώνει στον χώρο των πνευματικών προσωπικοτήτων της εποχής του.
“Στήριγμα των Κρητικών, που φωτίζει την κυοφορούμενη Αναγέννηση”
Ποια ήταν η προσφορά της Σχολής και του Κέντρου;
Ο Φιλάγρης και η Μονή των Τριών Ιεραρχών έγιναν το πνευματικό στήριγμα των διωκομένων ιερωμένων. Οι ανταύγειες της κλασικίζουσας αρχαιοελληνικής και πατερικής του παιδείας εξέθρεψαν τη σπορά του και τα εκβλαστήματά της αποτέλεσαν το στήριγμα του κρητικού λαού το 14ο αι. Κορυφαίο έργο του είναι ο αυτόγραφος κώδικας αριθ. 30 που βρίσκεται στη Ρώμη και φέρει τον τίτλο LOGICA ARISTOTELIS και ο κώδικας Burney 50 στο Μουσείο του Λονδίνου. Τα χειρόγραφα του Φιλάγρη, κείμενα σπουδαίας πνευματικής δημιουργίας, φωτίζουν και την τότε ιστορία της Κρήτης. Η φιλάγρεια γραμματεία με τον περιπετειώδη εμπορικό τρόπο καταφυγής της στο δυτικοευρωπαϊκό χώρο, φωτίζει και σπέρνει το σπόρο της κυοφορούμενης Αναγέννησης. Η προσφορά του Φιλάγρη, του εραστή του αρχαιοελληνικού και πατερικού λόγου, της πυθαγόρειας και ευκλείδειας μαθηματικής σκέψης, της αριστοτέλειας λογικής και της ιπποκράτειας τέχνης κατά το 14ο αι. επηρέασε την εκπαίδευση όχι μόνο στο μικρόκοσμο των Αστερουσίων αλλά και ευρύτερα.
Για την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία το έργο του Αριστοτέλη ήταν σε διωγμό. Ποια ήταν η στάση των Ορθοδόξων;
Η Ορθόδοξη Εκκλησία από την εποχή των Πατέρων προσέγγιζε την αριστοτελική φιλοσοφία με σεβασμό. Η Δυτική Εκκλησία ήταν πλατωνική, αν και αρκετοί Καθολικοί φιλόσοφοι, όπως ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, ήταν μαχητικός εχθρός του Πλάτωνα, ενώ η Ανατολική αριστοτελική. Σε κάποιους ορθόδοξους ναούς ο Αριστοτέλης εικονίζεται ως άγιος. Ένας πλέον λόγος, που έκαμε το Φιλάγρη να είναι θαυμαστής και μελετητής του Αριστοτέλη, ενδεχομένως να ήταν οι φιλοσοφικές προσεγγίσεις των αντιμαχομένων Εκκλησιών. Η σύμμειξη της χριστιανικής θεολογίας με την αρχαιοελληνική παιδεία που είχαν πάρει οι Πατέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας ήταν αυτό που αποκαλούμε ελληνοχριστιανικό πολιτισμό.
Το scriptorium, όπου ο Φιλάγρης και οι μαθητές του αντέγραφαν τα χειρόγραφα των Πατέρων και του Αριστοτέλη, είναι το μοναδικό στην Κρήτη και από τα ελάχιστα βιβλιογραφικά – αντιγραφικά εργαστήρια σε ολόκληρο το Βυζάντιο
“Τ’ Αστερούσια άνοιξαν την πόρτα του μοναχισμού και του ασκητισμού στον ευρωπαϊκό χώρο”
Κάνοντας την έρευνά σας, υπήρξε κάποια πληροφορία που σας εντυπωσίασε;
Ναι. Ο Φιλάγρης διδάσκοντας μαθήματα ιατρικής ανασκεύαζε με σεβασμό τις απόψεις του αγίου Αθανασίου, (Περί κράσεως έξεών τε και ποιοτήτων ανθρώπων), υποστηρίζοντας ότι οι χαρακτήρες και οι διάφορες συνήθειες καθορίζονται τη στιγμή της σύλληψης. Ούτε ο Θεός είναι η αιτία του καλού ή του κακού αποδίδοντας την ευθύνη της συμπεριφοράς του ανθρώπου στην ελεύθερη βούλησή του και καλούσε τους μαθητές του να απαντήσουν αν, για την πορεία του ανθρώπου, ευθύνονται τα γονίδιά ή η παιδεία του. Με φιλοσοφικό στοχασμό απαντά στο ερώτημα αν για την αμαρτία ευθύνεται το σώμα ή η ψυχή: «Το σώμα είναι όργανο της ψυχής. Aν η ψυχή δεν θέλει, δεν μπορεί και το σώμα να αμαρτήσει. Aντίθετα, πολλές φορές αμαρτάνει η ψυχή χωρίς τη συγκατάθεση του σώματος. Ο φθόνος, η μνησικακία, ο δόλος αναφέρονται στην ψυχή, γεγονός που αποδεικνύεται και από τις τύψεις της συνείδησης». Και κάτι άλλο εντυπωσιακό: Το scriptorium, όπου ο Φιλάγρης και οι μαθητές του αντέγραφαν τα χειρόγραφα των Πατέρων και του Αριστοτέλη, είναι το μοναδικό στην Κρήτη και από τα ελάχιστα βιβλιογραφικά αντιγραφικά εργαστήρια σε ολόκληρο το Βυζάντιο.
Τι ιδιαίτερο είχαν τα Αστερούσια από όλα τα βουνά της Κρήτης, ώστε να αποκαλούνται «το Άγιον Όρος της Κρήτης»;
Τα Αστερούσια αποτέλεσαν το παράθυρο που άνοιξε την πόρτα της εισόδου του ασκητισμού και του μοναχισμού, από την αρχική του κοιτίδα την Αίγυπτο, αρχικά στον ελλαδικό και στη συνέχεια στον ευρωπαϊκό χώρο. Σε όρμο των Αστερουσίων διαχείμασε δύο φορές ο Απόστολος Παύλος και στις αγιοβάδιστες κορυφές και σπηλιές τους βρήκαν καταφυγή και ησυχία επώνυμοι και ανώνυμοι ιερωμένοι και ασκητές. Οι μορφές του Παύλου και του αγίου Αντωνίου, του δημιουργού του πρότυπου του βυζαντινού μοναχού, συνδέθηκαν με το ασκητικό πνεύμα και τα Αστερούσια με τον τόπο που τους αντιπροσώπευε για να ζήσουν. Η ασκητική σπορά του Αγίου Αντωνίου, στη γη των Αστερουσίων έθρεψε τα εκβλαστήματά της και από εδώ η ορθόδοξη αγιοπατερική θεολογία τις, κατά καιρούς, οθνείες επιρροές απέτρεψε.
Ποια ήταν η προσφορά του μοναχισμού της εποχής;
Στα ορθόδοξα μοναστήρια οι παπάδες και οι καλόγεροι, προκειμένου να εξυπηρετήσουν εκκλησιαστικές ανάγκες, παρείχαν βασική εκπαίδευση, σ’ αυτούς που προορίζονταν για την ψαλτική ή την ιεροσύνη, ενώ ο Φιλάγρης δίδασκε τα «πλείω τούτων». Άλλα μοναστήρια λειτούργησαν ως σχολεία, κέντρα καλλιέργειας των γραμμάτων και της αρχαιοελληνικής φιλοσοφικής αναζήτησης και ως αντιγραφεία κατά παραγγελία κωδίκων, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις οι παρειές των αστερουσιανών σπηλαίων αποτέλεσαν τον καμβά της εικαστικής έκφρασης ταλαντούχων μοναχών. Τα μοναστήρια ήταν τα θερμοκήπια όπου διατηρήθηκε άσβηστη η σπίθα της λευτεριάς και οι μοναχοί ήταν οι υποκινητές όλων σχεδόν των επαναστάσεων εναντίον των κατακτητών.
Αύριο η παρουσίαση στο Ηράκλειο
Η παρουσίαση του βιβλίου θα γίνει αύριο Κυριακή 4 Νοεμβρίου στις 7 μ.μ. στην αίθουσα του Πνευματικού Κέντρου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης. Την εκδήλωση οργανώνει η Ιερά Μονή Κουδουμά, με τη συνδρομή της οποίας έγινε η έκδοση. Το βιβλίο θα παρουσιάσουν οι Κώστας Νεονάκης, επίτιμος σχολικός σύμβουλος Θεολόγων Κρήτης, και Γιώργος Παναγιωτάκης, ιστορικός ερευνητής, συγγραφέας.
Αποσπάσματα θα διαβάσει η φιλόλογος Δέσποινα Κουνενιδάκη και θα συντονίσει ο π. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος, θεολόγος. Οι 344 παραπομπές και η πλούσια βιβλιογραφία που συνοδεύουν το πόνημα, νομίζουμε, κατά την ταπεινή μας άποψη, ότι προσδίδουν σε αυτό ιστορική τεκμηρίωση, ενώ η περιληπτική του απόδοση στα Αγγλικά, Γερμανικά και Ρωσικά εισάγει τον ξενόγλωσσο αναγνώστη στο περιεχόμενό του.