Τι σχέση μπορεί να έχει ο συμπαθής θαλάσσιος οργανισμός ιππόκαμπος, με τον ανθρώπινο εγκέφαλο; Τελικά, οι καλοί βαθμοί είναι ένδειξη ευφυΐας; Απαντήσεις στις παραπάνω ερωτήσεις δίνουν στην «Π» η Δρ. Κυριακή Σιδηροπούλου, επίκουρη καθηγήτρια Νευροφυσιολογίας του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και η δρ Βασιλική Νικολετοπούλου, εντεταλμένη Ερευνήτρια του ΙΜΒΒ-ΙΤΕ.
Οι δύο επιστήμονες θα μυήσουν τα παιδιά στα μυστικά του εγκεφάλου, σε δράση που πραγματοποιείται στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης αύριο, Σάββατο 3 Μαρτίου, στις 11 το πρωί .
Η συνέντευξη που παραχώρησαν στην «Π» έχει ως εξής
– Πόσο διαφέρει ο εγκέφαλος ενός ανθρώπου από έναν άλλο;
Κ.Σ.: «Αν κάποιος μπορούσε να παρατηρήσει τον εγκέφαλο ενός ανθρώπου, δεν θα έβλεπε μεγάλες διαφορές. Η λειτουργία του εγκεφάλου όμως κρύβεται στις εκατομμύρια συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων (τα κυρίως κύτταρα του εγκεφάλου) που λέγονται συνάψεις. Σε αυτό το επίπεδο, λοιπόν, κάνενας εγκέφαλος δεν είναι ίδιος με έναν άλλο. Οι συνδέσεις αυτές διαμορφώνονται τόσο από τα γονίδια (DNA) που κουβαλάει ο κάθε άνθρωπος, όσο και από τις εμπειρίες που έχει από τη στιγμή του γεννηθεί».
B.N.: «Οι εγκέφαλοι των περισσότερων ανθρώπων είναι μακροσκοπικά ίδιοι (παρόμοιο βάρος, μέγεθος και σχήμα) και η λειτουργία τους βασίζεται πάνω σε κοινές βασικές αρχές που διέπουν την επικοινωνία μεταξύ νευρώνων ή και άλλων κυττάρων του εγκεφάλου. Παρόλα αυτά, οι εγκεφαλικές λειτουργίες είναι πολύπλοκες και διαμορφώνονται έντονα από το περιβάλλον και από τα γονίδια. Ο κάθε άνθρωπος έχει έναν μοναδικό συνδυασμό περιβάλλοντος και γενετικής και επομένως έναν μοναδικό εγκέφαλο! Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος που παίζει από μικρός μουσική αναπτύσσει συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου του πολύ περισσότερο από κάποιον που δεν έχει επαφή με τη μουσική”.
– Τι σημαίνει όταν λέμε «έχω καλή μνήμη» ή «ξεχνάω εύκολα»;
Κ.Σ.: «Με τον όρο καλή μνήμη συνήθως εννοούμε ότι μπορούμε να αποθηκεύουμε πολλές πληροφορίες και να τις ανακαλούμε. Αν η ανάκληση δεν μπορεί να επιτευχθεί, αυτό ερμηνεύεται ότι έχουμε ξεχάσει μια πληροφορία. Η μη-ανάκληση της πληροφορίας μπορεί να συμβεί γιατί δεν έχει αποθηκευτεί καλά μια μνήμη ή έχει σβηστεί ή δεν μπορεί να ανακληθεί”.
Β.Ν.: «Πριν από 50 με 60 χρόνια πιστεύαμε ότι οι μνήμες μας ήταν σκόρπιες σε όλη την έκταση του εγκεφάλου. Σήμερα όμως γνωρίζουμε πολύ καλύτερα την κυτταρική και μοριακή βάση της μνήμης. Γνωρίζουμε ότι οι μνήμες που απαντούν στο «θυμάμαι ότι…», αποθηκεύονται σε μία περιοχή του εγκεφάλου που λέγεται ιππόκαμπος με την μορφή αλλαγών στις συνάψεις, μία διαδικασία που ονομάζουμε συναπτική πλαστικότητα. Έχω καλή μνήμη λοιπόν μπορεί να σημαίνει ότι οι συνάψεις μου στον ιππόκαμπο έχουν τη σωστή πλαστικότητα. Η ανάκληση μιας μνήμης όμως μπορεί να χρειάζεται και άλλες περιοχές”.
Η δομή
– Ο τρόπος που λαμβάνουμε αποφάσεις έχει σχέση με τη δομή του εγκεφάλου μας;
Κ.Σ.: «Όπως και όλη η συμπεριφορά των ανθρώπων, έτσι και ο τρόπος λήψης μιας απόφασης έχει σχέση με τη μικροσκοπική δομή του εγκεφάλου μας: ποια κύτταρα συνδέονται μεταξύ τους και πόσο καλά.
Όπως ανέφερα και πριν, αυτό εξαρτάται τόσο από τα γονίδιά μας όσο και από τις εμπειρίες μας από την αρχή της ζωής μας.
Οι συνδέσεις μεταξύ των κυττάρων καθορίζονται από το DNA, αλλά τροποποιούνται και διαμορφώνονται κατά τη διάρκεια της ζωής από τις εμπειρίες. Επομένως, ο τρόπος σκέψης, επηρεάζεται από τη δομή του εγκεφάλου.»
– Οι πιο ευαίσθητοι άνθρωποι είναι και οι πιο έξυπνοι;
Κ.Σ.: «Αυτό νομίζω είναι πιο φιλοσοφικό ερώτημα αυτή τη στιγμή, γιατί κατ’ αρχήν θα πρέπει να ορίσουμε τι εννοούμε «ευαίσθητος άνθρωπος» και «έξυπνος άνθρωπος».
Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να πουμε ότι οι ευαίσθητοι άνθρωποι αντιλαμβάνονται πιο εύκολα τα εξωτερικά ερεθίσματα, άρα και τη συναισθηματική κατάσταση του άλλου, κλπ.
Αν αυτή η ευασθησία συνδυαστεί και με “καλή” ή “αποτελεσματική” λήψη αποφάσεων, τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι πιο ευαίσθητοι άνθρωποι είναι και πιο έξυπνοι.
Όλα αυτά όμως πρέπει να βασίζονται σε διάφορες ισορροπίες, λέξη-κλειδί γενικά για τη λειτουργία του νευρικού συστήματος”.
– Πώς καταλαβαίνουμε ότι ένας άνθρωπος είναι έξυπνος; Η έκφραση «μου κόβει» σε αυτό τον τομέα και σε εκείνον όχι» έχει κάποια βάση;
Κ.Σ.: «Όπως και στην προηγούμενη ερώτηση, θα πρέπει να ορίσουμε τι σημαίνει «έξυπνος άνθρωπος». Για παράδειγμα, «έξυπνος άνθρωπος» θεωρείται αυτός που παίρνει καλούς βαθμούς στο σχολείο.
Παρόλ’ αυτά, μπορεί πολλοί άνθρωποι να είναι έξυπνοι και να μην τα κατάφεραν καλά στο σχολείο.
Έξυπνο άνθρωπο θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε και κάποιον επιτυχημένο στο επάγγελμά του, πχ συγγραφέα, δημοσιογράφο, γιατρό κλπ. Θα παράφραζα την ερώτηση στην παρακάτω:
Πώς μπορούμε να καταλάβουμε τα ταλέντα του κάθε ανθρώπου και να τα ενισχύσουμε»;
Θεωρώ ότι κάθε άνθρωπος έχει “ταλέντο” σε κάτι, δηλαδή είναι καλός σε κάποια ασχολία, πχ μαθηματικά, τέχνες, αθλήματα κλπ.
Το κάθε ταλέντο όμως πρέπει κάποιος να το ανακαλύψει και να το εξασκήσει για να γίνει πετυχημένος σε αυτό.
Αν κάποιος δηλαδή έχει ταλέντο στο τρέξιμο, δεν σημαίνει αμέσως ότι θα γίνει και ολυμπιονίκης, καθώς αυτό περιλαμβάνει εκτός από το ταλέντο και πολύ σκληρή προπόνηση και πολλά άλλα. Θεωρώ ότι το ταλέντο προϋπάρχει στις συνδέσεις του εγκεφάλου.
Συνήθως μπορεί κάποιος να το αντιληφθεί αν ανατρέξει στα παιδικά του χρόνια και προσπαθήσει να σκεφτεί ποια ασχολία ήταν εκείνη την οποία έκανε με μεγάλη χαρά. Μπορεί φυσικά οι συνθήκες των παιδικών χρόνων να ήταν τέτοιες που να μην μπορεί να γίνει αυτό.
Οπότε, το ταλέντο θεωρώ ότι προϋπάρχει στις συνδέσεις του εγκεφάλου και αυτό μπορεί να μεγιστοποιηθεί με την κατάλληλη εξάσκηση. Όλοι οι άνθρωποι δεν έχουν τα ίδια ταλέντα, αλλά διαφορετικό συνδυασμό ταλέντων. Ο διαφορετικός τρόπος με τον οποίο τα εξασκούν οδηγεί σε ακομη μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ τους».
Β.Ν:. «Οι απαντήσεις στα παραπάνω δύο ερωτήματα δεν αφορούν μόνο τη λειτουργία του εγκεφάλου, αλλά επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό και από την κοινωνία καθώς αυτή συχνά καθορίζει, μερικές φορές άδικα, τα όρια του φυσιολογικού, του έξυπνου και του χαζού.
Σε ότι αφορά τον εγκέφαλο, παρατηρούμε ό,τι ο κάθε άνθρωπος, με τη μοναδικότητα που τον διακρίνει, έχει και διαφορετικά ενδιαφέροντα, τα οποία είναι και αυτά απόρροια του περιβάλλοντος και των γονιδίων μας και εκφράζονται ως διαφορετικές κλίσεις.
Όλες αυτές οι κλίσεις ή ταλέντα είναι εξίσου σημαντικά και ενδιαφέροντα για τον νευροεπιστήμονα. Υποδηλώνουν διαφορές σε συνάψεις, πλαστικότητα, βιοχημεία σε κλίμακα που ακόμα δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως ως νευροεπιστήμονες.
Κάποια όμως ταλέντα αξιολογούνται αδίκως ως πιο σημαντικά από την κοινωνία. Ας φέρουμε το παράδειγμα του Δαρβίνου, του πατέρα της εξελικτικής βιολογίας, ο οποίος από μικρός έκανε υπέροχες συλλογές από ζωύφια και είχε απίστευτη παρατηρητικότητά στη φύση, αλλά ήταν πολύ κακός μαθητής. Κανείς δεν ήταν εντυπωσιασμένος με τις συλλογές του, γιατί με τους κακούς βαθμούς του δεν μπορούσε να γίνει ούτε γιατρός, ούτε δικηγόρος, ούτε τίποτα άλλο που θα του εξασφάλιζε μία άνετη και «καθώς πρέπει» ζωή.
Με την παρατηρητικότητά του όμως άλλαξε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη. Ας ελπίσουμε ότι στη δική μας κοινωνία δεν αξιολογούμε μόνο τους καλούς βαθμούς ως εξυπνάδα. Επειδή όλες οι κλίσεις θέλουν εξάσκηση για να γίνουν ταλέντα, ας προσπαθούμε πάντα να ακούμε και να καλλιεργούμε τις κλίσεις μας, όχι να τις θυσιάζουμε για να αποκτήσουμε άλλες κλίσεις που δεν έχουμε αλλά θεωρούνται πιο σημαντικές”.