Η ανάπτυξη του αθλητισμού στο Ηράκλειο, στις αρχές του εικοστού αιώνα, θα μπορούσε να διακριθεί σε τρεις περιόδους.
Α)1897-1911. Ιδρύθηκαν οι αθλητικοί σύλλογοι «Γυμναστικός Σύλλογος Ηρακλείου» (είναι ο πρώτος αθλητικός σύλλογος, ιδρύθηκε το 1899, μετά την επιστροφή των Χριστιανών στο Ηράκλειο από τα μέρη που είχαν καταφύγει εξαιτίας της Επανάστασης.
Χρησίμευσε ως δεσμός μεταξύ του χριστιανικού και του μουσουλμανικού στοιχείου της πόλης γιατί πολλοί διανοούμενοι Μουσουλμάνοι εγγράφηκαν μέλη του. Στο πρώτο διοικητικό συμβούλιο εκλέχτηκαν ο Εμμανουήλ Λογιάδης , πρόεδρος, και ο Στυλιανός Γεωργίου αντιπρόεδρος, μετέπειτα Δήμαρχος Ηρακλείου. Τελευταίος πρόεδρος εκλέχτηκε ο Γεώργιος Δουκουμετζίδης, πολιτευτής.
Από το 1904 έπαυσε να υφίσταται), «Σκοπευτικός Σύλλογος Ηρακλείου» (παράρτημα της «Πανελλήνιας Σκοπευτικής Εταιρείας»), «Σκοπευτικός Σύλλογος το ‘‘Εθνικόν Λάβαρον’’», «Όμιλος Ερετών» και ο «Ποδοσφαιρικός Σύλλογος η Άμιλλα», οι τουρκικοί ποδοσφαιρικοί σύλλογοι «Ντερμπιέ Μπεδενιέ» και «Φικρί Σελήμ» και ο «Ποδοσφαιρικός Σύλλογος Αρμενίων». Σπουδαίο ρόλο στη διάδοση του αθλητισμού και την ανάδειξη των αθλητών έπαιξε το ιδιωτικό Λύκειο «Ο Κοραής» (άλμα σε μήκος, σφαιροβολία, δρόμο, άλμα σε ύψος, ακοντισμό, σπαθασκία, ελληνορωμαϊκή πάλη, σκοποβολή και ποδόσφαιρο).
Β) 1912-1923. Η περίοδος αυτή είναι νεκρή εξαιτίας των συνεχών πολέμων. Καταβάλλονται μόνο μεμονωμένες προσπάθειες για ανασυγκρότηση των υφισταμένων κατά την προηγούμενη περίοδο συλλόγων.
Γ) 1923-1931. Ιδρύθηκαν πολλοί νέοι αθλητικοί σύλλογοι, οι οποίοι εισήγαγαν καινοτομίες στον αθλητισμό και πολλοί εξελίχθηκαν με πανελλήνια διάκριση. Τέτοιοι σύλλογοι είναι η «Ένωσις Γυμνασιακών Οργανώσεων»(1924),ο «Όμιλος Φιλάθλων Ηρακλείου» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 1239, 29/12/1925, είχε ιδιαίτερο τμήμα πυγμαχίας που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από Κωνσταντινοπολίτες και Σμυρναίους μποξέρ), ο «Νέος Αστήρ» (1927), η «Αθλητική Ένωσις Ηρακλείου Κρήτης “Ο Εργοτέλης”» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 1778/1929), «Ολυμπιακός Αθλητικός Όμιλος Ηρακλείου», (1929) και ο Αθλητικός Όμιλος Ηρακλείου ο ‘‘Ηρακλής’’»(1931).
Παράλληλα συστάθηκαν μικρές ομάδες η «Αθλητική και Ποδοσφαιρική Ένωσις Πόρου» (έτσι μετονομάστηκε ο «Παναθηναϊκός» Πόρου), ο «Μινώταυρος» ( ίδρυση 1932), ο «Ερμής», ο «Τάλως Η» ( σε αντιδιαστολή με τον ομώνυμο σύλλογο Χανίων), ο «Άφοβος» (Χρυσοπηγή) και ο Πανηρακλειώτικος Αθλητικός Όμιλος Κρητών «Π.Α.Ο.Κ.» (Μασταμπάς).
Bασικοί συντελεστές της ανάπτυξης του αθλητισμού την περίοδο αυτή ήσαν οι πρόσφυγες. Είναι γνωστό πως ο αθλητισμός-είτε σωματειακός είτε συνδεόμενος με το σχολείο- κατείχε εξέχουσα θέση στις “χαμένες πατρίδες”και αποτελούσε συνεκτικό στοιχείο του Ελληνισμού. Ενδεικτικά αναφέρομε πως στη δεκαετία του 1890 ιδρύθηκαν στη Σμύρνη αρκετοί αθλητικοί σύλλογοι: «Ορφέας» (1890), «Απόλλωνας» (1891), «Γυμνάσιον» (1893), «Πανιώνιος» (1898), στον Μπουρνόβα ο «Θησέας» και «Ερμής» κ.ά., στην πόλη Ορτάκιοϊ (Βιθυνία) γινόταν κάθε χρόνο λαϊκοί αγώνες με ποικίλο πρόγραμμα και στην Κύζικο (Πέργαμος) ανθούσε η πάλη και η κατάδυση.
Δραστηριοποιήθηκαν περισσότερο στο ποδόσφαιρο ως ιδρυτικά μέλη, ως αθλητές και ως μέλη συμβουλίων. Αθλητικοί προσφυγικοί σύλλογοι ιδρύθηκαν κυρίως σε συνοικίες του Ηρακλείου με έντονη παρουσία του προσφυγικού στοιχείου (Ατσαλένιο, Νέα Βρυούλα, Κιζίλ Τάμπια και κοινότητα της Νέας Αλικαρνασσού). Αθλητική Ένωσις Κωνσταντινουπόλεως (1930), «Αθλητικός Όμιλος «‘‘Ιωνία’’ Ηρακλείου» (1932, ομότιτλο σωματείο υπήρχε στα Χανιά) η «Ένωσις Ατσαλένιου» (1930), η «Ένωσις Μικρασιατών»,(Νέα Βρυούλα), ο «Εθνικός» (μάλλον Κιζίλ Τάμπια), ο «Ολυμπιακός Αθλητικός Όμιλος Αλικαρνασσέων»(1929), και η «Αθλητική Ένωσις Νέας Αλικαρνασσού ο ‘‘Ηρόδοτος’’» ( αριθμός απόφασης του Πρωτοδικείου Ηρακλείου 1498 /1932).
Την ιδέα της ίδρυσης του Ο.Φ.Η. είχε ο Θεοδόσης Καρούσος, πρωταθλητής δρόμων ημιαντοχής Κωνσταντινούπολης, ο οποίος μαζί με τους πρόσφυγες Μηνά Κιρλή, Βασίλη και Χρίστο Μυστίλογλου, Θεοδόση και Λέανδρο Καρούσο, Στέλιο Σταμπουλή, Μιχάλη Ψαρά και Νικόλαο Κωνσταντινίδη (οι υπόλοιποι ήταν Μηνάς Ζαμπιώτης, Μηνάς Μαρκόπουλος, και Μ. Φωστιέρης και Ν. Παπουτσάκης) αποφάσισαν την ίδρυσή του. Με πρωτοβουλία των προσφύγων Γεωργίου Πολυκράτη, Βασίλη Μυστίλογλου, και Μηνά Μαρκόπουλου, (οι υπόλοιποι ήταν Δημήτριος Καρνάβας, και Φάνης Φλεριανός) ιδρύθηκε η ποδοσφαιρική ομάδα «Νέος Αστήρ».
Στην πρώτη διοίκηση του Ο.Φ.Η εκλέχτηκαν ο Μηνάς Κιρλής, πρόεδρος, (επίσης το 1936) ο Χρίστος Μυστίλογλου, ταμίας, ο Νικόλαος Κωνσταντινίδης, γενικός γραμματέας και ο Θεοδόσης Καρούσος, μέλος. Στην πρώτη διοίκηση του «Εργοτέλη» εκλέχτηκε ο Αριστομένης Μυστίλογλου, ταμίας, ο Στ. Χριστοφίδης, έφορος αθλητισμού. Το 1939 ο Διογένης Μυστίλογου εκλέχτηκε πρόεδρος του «Ηρακλή».
Ως ποδοσφαιριστές σε διάφορες ομάδες, κατά τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής τους, συμμετείχαν στον ΟΦΗ Λέανδρος Καρούσος, Μηνάς Κιρλής, Μιχαήλ Θεοδοσιάδης, Λάσκαρης Μπούκης, Νικόλαος Κωνσταντινίδης, Χρήστος Σινάνης, Εμμανουήλ Καμπακλής, Σάββας Νησιώτης, Γεώργιος Μυκωνιάτης, Νίκος Δεσίπρης κ.ά., στην ΕΓΟΗ Γεώργιος Πολυκράτης, Σάββας Τσιλένης, Παναγιώτης Σεβδαλής, Ι. Προκοπίδης, Νικόλαος Δεσίπρης, κ.ά., στον «Εργοτέλη» Κων/νος Χριστοφής, Γεώργιος Χαλκίτης, Απόστολος Βελισσαρίου, Νικόλαος Δεσίπρης, Παναγιώτης Σεβδαλής, Ι. Προκοπίδης, στον «Ολυμπιακό» της Νέας Αλικαρνασσού Δημήτριος Βαρδαξής, Γεώργιος Μαγκλής, Ιωάννης Πατινιώτης, Γεώργιος, Καρανικόλας, Ηλίας Κλάψης, Γεώργιος Χαλκίτης, Νικόλαος Λεμονής, Δημήτριος Σέκερης, στον «Ηρόδοτο» Ν.Γιαλούσης, Αλ. Καμπουργιάννης, Σπύρος Καμπούρογλου, Θεόδωρος Καταρζής, Ι. Μπαλαμούτσος, Μιχαήλ Τσουλφάς, Εμμανουήλ Χατζημιχαήλ, Νικόλαος Χατζημιχαήλ, Εμμανουήλ Καρβέλας, Γεώργιος Κατίκας , Λουκάς Μαμάκας, Μιχ. Τσουκάλης κ. ά., και στον «Ερμή» Πέτρος Βάρβογλης, Γ. Τσοχαντζής, Κ. Κουμπαλής κ.ά.
Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο το ποδόσφαιρο διατήρησε το χαρακτήρα του ως λαϊκό άθλημα και σε πολλούς προσφυγικούς συνοικισμούς της πόλης του Ηρακλείου αλλά και της υπαίθρου ιδρύθηκαν αθλητικοί σύλλογοι με σκοπό κυρίως τη διάδοση του ποδοσφαίρου αλλά και της ιδέας του αθλητισμού.
Οι σύλλογοι αυτοί είναι:
1) «Αθλητική Ένωσις Κατσαμπά» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 956/29/10/49), «σκοπό έχουσα την προαγωγή του αθλητισμού και ειδικότερον του ποδοσφαίρου, την εξάπλωσιν της αθλητικής ιδέας εις την νεολαίαν».
2) «Παναθλητικός Όμιλος Ατσαλένιου» ( αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 638/17/5/1951) «σκοπό έχων την επιδίωξη της ευεξίας του σώματος και της ψυχαγωγίας των μελών του, τη διάδοση της γυμναστικής και παντός κλάδου σωματικής αγωγής».
3) «Ποδοσφαιρικός Αθλητικός Όμιλος “Η Μινωική”» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 622/23/9/1959) με έδρα τους Αμπελόκηπους (σήμερα Νέα Αλάτσατα) με σκοπό «την αθλητική οργάνωση των εν τοις προαστείοις Κνωσός, Φορτέτσα, Αμπελοκήπων, Αγίου Ιωάννη, Μπεντεβή Καμάρας κατοικούντων νέων».
4) «Αθλητικό Σωματείο Τεφελίου ‘”Ο Απόλλων”» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 118/1960).
5) «Ποδοσφαιρικός Αθλητικός Σύλλογος Αλικαρνασσού ο “Ηρόδοτος”» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 14/11/51).
6) «Ποδοσφαιρικός Αθλητικός Σύλλογος Νέας Αλικαρνασσού “Ο Ηρόδοτος”» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 1156/1968). Πρόκειται για επανίδρυση του σωματείου, που είχε καταργηθεί με διαταγή της Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοίκησης Εσωτερικών και Νήσων στις 11/11/1967.
7) «Ποδοσφαιρικός Όμιλος Αμουργιελών», ( αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 22/12/1/1983).
8) «Αθλητικός Όμιλος Γαρίπας» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 47/1970).
9) «Ποδοσφαιρικός Όμιλος αγροτοπαίδων Λιγόρτυνου» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 30/1973).
10) «Αθλητικός Όμιλος Μπεντεβή» ( αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 128/19/11/81).
11 «Αθλητικός Όμιλος Τεφελίου “Ο Απόλλων”» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 19/12/1/1983).
12) «Αθλητικός Σύλλογος Σωκαρά» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 243/25/7/1984). Διαλύθηκε το 1992).
13) «Αθλητική Ένωσις Λαρανίου “Ο Ίκαρος”» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 104/1985).
14) «Αθλητικός Όμιλος Αγίου Σίλα “Ο Αετός”» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 176/21/7/1986.
15) «Αθλητική Ένωση Λιγόρτυνου –Πύργου» (αριθμός απόφασης Πρωτοδικείου Ηρακλείου 130/1988).
Πηγές:
1) Βιβλίο αναγνώρισης σωματείων του Πρωτοδικείου Ηρακλείου.
2) Π.Ν. Λινάρδου, «Η άθληση στη Μικρά Ασία», «Το Βήμα», 15/9/2002, σελ. Α61.
3) Ο Κόσμος των Ματς, Ηράκλειο 1988 (αφιέρωμα στον ΟΦΗ).
Εφημερίδες: Φάνη Φλεριανού, «Η ιστορία του αθλητισμού εν Ηρακλείω», «Ελευθέρα Σκέψις», 4-31/5/1929, 1,2,4-9, 11,12/6/1929. «Νέα Εφημερίς», 22/11/1925, 6/1/1926, «Επαρχία», 17/9/1930, «Ελευθέρα Σκέψις», 4/7/1929, 7/8/1929, 2/10/1929, 19/11/1929, 13/5/1930, 5/8/1930, 12/8/1930, 21/10/1931, 14/11/1931, 17/11/1931, 20/2/1932, 26/8/1932, «Ανόρθωσις», 15/1/1928, 3/10/1929, 15/12/1929, 30/1/1930, 18/4/1930 , 20/2/1932 , 9/7/1930, 25/6/1932, 12/7/1932, 29/7/1930, 23/7/1932, 13/8/1932, 6/11/1936, 4/6/1939, «Δράσις», 4/8/1932, 25/10/1932, 11/11/1932, 13/8/1933, 16/7/1935, «Η Ίδη»,18/5/1924, 27/6/1924, 20/2/1932, «Ο Φίλος του Λαού», 4/8/1932, «Κρητικά Νέα», 15/7/1935, 9/3/1939.