Εκατό χρόνια πέρασαν, αλλά οι εικόνες της Καταστροφής της Σμύρνης στοιχειώνουν για πάντα τη μνήμη. ”Θεμέλιος λίθος τής μετά το 1922 νεοελληνικής ιδεολογίας υπήρξε η εξόντωση της προσφυγικής μνήμης” γράφει ο ιστορικός Βλάσης Αγτζίδης.
Μπορεί να φαντάζει υπερβολική σε μια πρώτη ανάγνωση μια τέτοια εκτίμηση, γεγονός όμως ότι η τραγική ιστορική εμπειρία του Ελληνισμού της Ανατολής δεν είχε θέση στο οικοδόμημα της νεοελληνικής ιδεολογίας.
Η ενθύμηση της Μικρασιατικής Καταστροφής αποτελεί αναμφίβολα οφειλόμενη ”ηθική δικαίωση” για τα θύματα, τους επιζώντες και τους απογόνους τους. Η μνήμη δεν πρέπει να σβήνει γιατί ”λαός χωρίς μνήμη είναι λαός χωρίς ταυτότητα”. Όσο ζουν οι Μικρασιάτες, ζουν και οι πατρίδες της Ανατολής.
Θύματα
Η καταστροφή της Σμύρνης έχει καταγραφεί ως ένα από τα πιο φρικτά δράματα στην Ιστορία του 20ού αιώνα, το δράμα του ξεριζωμού χιλιάδων προσφύγων, των οποίων το αίμα κυλάει στις φλέγες πολλών σύγχρονων ελληνικών οικογενειών. Σχεδόν δύο εκατομμύρια (Έλληνες, Αρμένιοι, Ασσύριοι) έπεσαν θύματα μιας τρομακτικής, σε βιαιότητα και έκταση, καταστροφής, η αρχή της οποίας βρίσκεται στο 1914.
Κάθε χρόνο επιστρέφουμε νοερά στην προκυμαία του ξεριζωμού και του ”θανάτου”… Χιλιάδες άνθρωποι στην αποβάθρα, κουβαλώντας ό,τι μπόρεσαν να περισώσουν από τα υπάρχοντά τους, περίμεναν κάποιο πλεούμενο για να μπορέσουν να φύγουν.
Υπάρχουν φρικιαστικές μαρτυρίες για ανθρώπους που έφτασαν κολυμπώντας μέχρι τα πλοία και τους πέταξαν στη θάλασσα τραυματίζοντάς τους ή ακόμα και κόβοντάς τους τα χέρια στην προσπάθειά τους να πιαστούν από την κουπαστή. Όλοι οι δρόμοι της Σμύρνης και η θάλασσα ήταν γεμάτοι πτώματα Ελλήνων και Αρμενίων.
Όπως συγκλονιστικά γράφει η Διδώ Σωτηρίου στο βιβλίο της ”Ματωμένα Χώματα”: ”ΑΑΑΧ! ΑΑΧ! ΑΧ! Πλάσματα της γης! Ποια δύναμη σκότωσε τη ψυχή σας! Ανθρώπινα χαμόγελα που γενήκατε τρόμος, μόνο τρόμος και θάνατος!
Καρσί, στα μικρασιατικά παράλια, αναβοσβήνουν φωτάκια, αναβοσβήνουνε φωτάκια, αναβοσβήνουνε μάτια. Καρσί, αφήσαμε συγυρισμένα σπίτια, κλειδωμένες σερμαγιές, στεφάνια στο κονοστάσι, προγόνους στα κοιμητήρια. Αφήσαμε παιδιά και γονιούς κι αδέλφια. Νεκροί άταφοι. Ζωντανοί δίχως σπίτια. Βρικολακιασμένα όνειρα. Εκεί. Καρσί ήταν που ίσαμε χθες η πατρίδα μας!
Μέσα στη νύχτα, που λες και δε θα’ χει ξημέρωμα, γλιστρούν μία μία οι γνώριμε φιγούρε. Οι Κιρλήδες, ο Σεφκιέτ, ο Ισμαήλμπεης, ο Κιαρίμ εφέντης, ο Σουκρή μπέης, ο Αλήνταης, η Ενταβιέ… Δεν δίνουνται να βοηθήσουν σε τίποτα. Όλα χάθηκαν!
Τόσα φαρμάκια, τόση συμφορά κι εμένα ο νους να γυρίει θέλει πίσω στα παλιά! Να ‘ταν, λέει, ψέμα όσα περάσαμε, και να γυρίζαμε τώρα δα στη γη μας, στους μπαξέδες μας, στα δάση μας και τις καρδερίνες, τις κάργες και τα πετροκοτσύφια, στα περιβολάκια μας με τις ματζουράνες και τις ανθισμένες κερασιές, στα πανηγύρια μας με τις όμορφες…
Αντάρτη του Κιόρ Μεμέτ, χαιρέτα μου τη γη όπου μας γέννησε, Σελάμ σοϊλέ… Ας μη μας κρατάει κακία που την ποτίσαμε μ’ αίμα. Καρχ ολσούν σεμπέπ ολανλάρ! Ανάμεσα στους αίτιους!”
Η Μικρασιατική Καταστροφή συνεπάγεται τον θάνατο του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και την αποτυχία της προσπάθειας απελευθέρωσης των αλύτρωτων πληθυσμών. Για τους Έλληνες είναι η Καταστροφή, για τους Τούρκους ο Αγώνας Ανεξαρτησίας (Κουρτουλούς Σαβασί).
Aθώοι άμαχοι – άνδρες, γυναίκες και παιδιά – από πολλές διαφορετικές εθνότητες βρέθηκαν στο επίκεντρο μιας ανθρωπιστικής καταστροφής τέτοιας κλίμακας που ο κόσμος δεν είχε ξαναδεί. Ολόκληρος ο πληθυσμός της πόλης έπεσε θύμα μιας παράτολμης αντίληψης περί εξωτερικής πολιτικής, που οδήγησε στον όλεθρο και στη συμφορά.
Αν λοιπόν οι Τούρκοι χρησιμοποιούν εκείνη την εποχή με έναν τρόπο πρωτόγονο και ρεβανσιστικό, σίγουρα η Ελλάδα πρέπει να προσπαθήσει να κατανοήσει το ιστορικό διακύβευμα, το οποίο οδήγησε στα γεγονότα του Σεπτεμβρίου του 1922. Πρόκειται για μια ολόκληρη περίοδο που ξεκινάει το 1908 με το Κίνημα των Νεότουρκων, με την άνοδο του εθνικισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και κλείνει με την Καταστροφή του 1922.
Ουσιαστικά είναι ένα εντυπωσιακό ιστορικό μεταίχμιο που αλλάζουν οι σταθερές έπειτα από εκατοντάδες χρόνια. Μια μεγάλη αυτοκρατορία που έρχεται από το παρελθόν, όπως η Οθωμανική, αποχωρεί και τη θέση της παίρνει η νέα μορφή του κράτους, το έθνος-κράτος.
Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην περιοχή αυτή το 40% του πληθυσμού ανήκει σε χριστιανικές κοινότητες όπως Έλληνες, Αρμένιοι, Ασσύριοι, Άραβες Ορθόδοξοι του Νότου.
Οι μουσουλμάνοι είναι μεν πλειονότητα, αλλά είναι και αυτοί πολυεθνοτικοί και η κύρια ταυτότητά τους είναι η θρησκευτική, τους συνδέει μόνο το Ισλάμ όπως τους Τουρκόφωνους, τους Κούρδους, τους Λαζούς, τους Κιιρκάσιους, τους Αμπχάτζιους κ.ο.κ.
Σ΄αυτό το ιστορικό μεταίχμιο και μέσα από τις συνθήκες που διαμορφώνει ο Α’ Παγκόσμος Πόλεμος, οι Νεότουρκοι εθνικιστές επιχειρούν να πάρουν τη ρεβάνς των Βαλκανικών Πολέμων και να δημιουργήσουν πλέον μια τουρκική αυτοκρατορία. Και βέβαια ο μηχανιμός που έχουν επιλέξει να το κάνουν είναι η εξόντωση των… ”ανεπιθύμητων” και ανεπιθύμητοι εκείνη την εποχή είναι οι χριστιανικές κοινότητες.
Οι συνθήκες
Όλα αυτά λοιπόν τα χαρακτηριστικά συνθέτουν το παζλ αυτής της περιόδου, που θα κορυφωθούν με το τέλος του Α’ Παγκομίου Πολέμου, όταν πλέον οι νικητές θα επιβάλουν τους όρους στους ηττημένους. Στη μεν Δύση θα επιβάλουν, στην ηττημένη Γερμανία, τη Συνθήκη των Σεβρών. Το ζήτημα κυρίως εστιάζεται στο πώς θα γίνει η εφαρμογή αυτή της Συνθήκης, η οποία διαμοίραζε την παλιά αυτοκρατορία σε εθνικά κράτη πια.
Η Συνθήκη των Σεβρών προέβλεπε την απόσπαση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία της Συρίας, του Λιβάνου, της Παλαιστίνης και του Ιράκ, που με τη μορφή εδαφών υπό εντολή μετατρέπονταν σε αποικίες της Αγγλίας και της Γαλλίας (η Αγγλία έπαιρνε το Ιράκ και την Παλαιστίνη και η Γαλλία τη Συρία και τον Λίβανο).
Με την ίδια Συνθήκη δινόταν στην Ελλάδα η Σμύρνη με την ενδοχώρα της και το ευρωπαϊκό τμήμα της Τουρκίας, εκτός της Κωνσταντινούπολης και των περιχώρων της. Η Γαλλία έπαιρνε ακόμη την Κιλικία και τις γειτονικές της περιοχές στη Νότια Ανατολία. Κομμάτια της Ανατολίας δόθηκαν στην Αρμενία και το Κουρδιστάν. Στην Ανατολία επίσης καθορίστηκαν σφαίρες επιρροής της Γαλλίας και της Ιταλίας. Ακόμη, η ζώνη των Στενών υποτασσόταν απόλυτα στους Συμμάχους και προπάντων στους Άγγλους.
Αντιδιαμετρικές στρατηγικές
Αυτό το εγχείρημα η Ελλάδα το αντιμετωπίζει με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο εξαιτίας του διχασμού της. Υπάρχουν δύο αντιδιαμετρικές στρατηγικές και τελικά μετά τις μοιραίες εκλογές του Νοεμβρίου του ’20 στην εξουσσία θα ανέβουν οι μοναρχικοί, οι παλιοί ”φιλογερμανοί”, οι οποίοι δεν κατανοούν ούτε το ιστορικό διακύβευμα ούτε τη χρονική στιγμή και ενώ έχουν εκλεγεί κάνοντας σημαία τους την επιστροφή του στρατού, συνέχισαν την προέλαση με καταστροφικές συνέπειες.
Ο Κεμάλ θα αποτελέσει έναν εμβληματικό ηγέτη, ευφυή, που μπορεί να παίξει σε διεθνές επίπεδο, οι ισορροπίες των Συμμάχων αλλάζουν, στο κάδρο μπαίνει μια νέα δύναμη, η σοβιετική, εχθρική προς Δύση, η οποία θα κάνει τα δικά της παιχνίδια με τους κεμαλικούς.
Έτσι, λοιπόν, σε όλο αυτό το πολύ σύνθετο σκηνικό οι Έλληνες, διχασμένοι και ανέτοιμοι, αδυνατούν να υποστηρίξουν τα εθνικά τους συμφέροντα και νομοτελειακά επήλθε η Μικρασιατική Καταστροφή.