Η εντατική εκμετάλλευση των θαλάσσιων πόρων, η ρύπανση, η παράκτια αστικοποίηση και η κλιματική αλλαγή έχουν οδηγήσει σε μια ραγδαία υποβάθμιση ή και καταστροφή πολλών θαλάσσιων οικοσυστημάτων με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της υγείας τόσο του ωκεανού όσο και των ανθρώπων.
Το παραπάνω τονίζει, σε συνέντευξή της στην «Π», η Δρ. Παναγιώτα (Γιολάντα) Κουλούρη, κύρια ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας & Υδατοκαλλιεργειών στο Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών.
Η ίδια μιλά για το «Θαλάσσιο Γραμματισμό», το πρόγραμμα «Μπλε Σχολεία» και την ανάγκη ενημέρωσης των παιδιών για αυτά τα θέματα.
Η συνέντευξη έχει ως εξής:
Τι εννοούμε όταν λέμε «Θαλάσσιος Γραμματισμός» και ποιο είναι το αντικείμενο της δικής σας έρευνας;»
«Ο όρος «Θαλάσσιος Γραμματισμός» αποδίδει στη γλώσσα μας τον αγγλικό όρο “Ocean Literacy”. Η καταχρηστική απόδοση του όρου «ocean» στην ελληνική γλώσσα ως «θάλασσα – θαλάσσιος» γίνεται γιατί, ως κάτοικοι της Μεσογείου, είμαστε περισσότερο εξοικειωμένοι με την έννοια της θάλασσας παρά με εκείνη του ωκεανού. Ο γραμματισμός, γενικά, εκφράζει την ικανότητα των ανθρώπων να κατανοούν, να αναλύουν και να χρησιμοποιούν τις γνώσεις που αποκτούν κατά τη διάρκεια της ζωής τους στην καθημερινότητά τους.
Αντίστοιχα λοιπόν, ο «Θαλάσσιος Γραμματισμός» δεν έχει να κάνει μόνο με τη γνώση και την κατανόηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος αλλά και με την ικανότητα να συζητάμε για σχετικά θέματα, να διαμορφώνουμε αντιλήψεις και να συμμετέχουμε ως πολίτες στη λήψη εμπεριστατωμένων και υπεύθυνων αποφάσεων τόσο για τα παγκόσμια περιβαλλοντικά ζητήματα, όπως η κλιματική αλλαγή, όσο και για απλούστερα καθημερινά, όπως ο περιορισμός των πλαστικών μιας χρήσης.
Η άρρηκτη σχέση της θάλασσας με την επιβίωση του ανθρώπου, καθώς και η άμεση ανάγκη προστασίας της μέσα από την κατανόηση αυτής της σχέσης, αποτελούν βασικούς στόχους του κινήματος του «Θαλάσσιου Γραμματισμού» που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ το 2004.
Προκειμένου να κατανοήσουμε αυτή την ιδιαίτερη σχέση μας με το θαλάσσιο περιβάλλον, οφείλουμε να γνωρίζουμε ορισμένες βασικές αρχές και θεμελιώδεις έννοιες που καθορίστηκαν στο πλαίσιο μιας μακράς διαδικασίας διαβούλευσης στην οποία συμμετείχαν κορυφαία επιστημονικά ιδρύματα, διεθνείς οργανισμοί για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και οι εκπαιδευτικοί. Καθορίστηκε δηλαδή το πλαίσιο των γνώσεων που θα πρέπει να αποκτήσει από το σχολείο ένας εγγράμματος ως προς τον ωκεανό άνθρωπος, ενώ παράλληλα δόθηκαν οδηγίες για τον τρόπο διδασκαλίας τους, σε κάθε εκπαιδευτική βαθμίδα. Οι αρχές και έννοιες του «Θαλάσσιου Γραμματισμού» είναι πλέον αποδεκτές από την επιστημονική κοινότητα σε παγκόσμιο επίπεδο και προωθούνται στο ευρύτερο κοινό.
Το αντικείμενο της έρευνάς μου είναι η θαλάσσια βιολογία/οικολογία. Μελετώ τη βιοποικιλότητα του θαλάσσιου πυθμένα, τη δομή και δυναμική των παράκτιων οικοσυστημάτων, καθώς και τις ανθρωπογενείς επιδράσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον. Ωστόσο, τα τελευταία δέκα χρόνια και στο πλαίσιο διαπαιδαγώγησης των παιδιών μου – έχω δυο κόρες 14 και 4 χρονών- αισθάνθηκα την ανάγκη, ασυνείδητα στην αρχή και περισσότερο συνειδητά στη συνέχεια, να τους μεταλαμπαδεύσω τις γνώσεις μου, το ενδιαφέρον μου και την αγάπη μου για τη θάλασσα.
Μέσα από αυτή τη διαδικασία, και παράλληλα με τις ερευνητικές μου δραστηριότητες, άρχισα να οργανώνω εκπαιδευτικές δραστηριότητες και να συνεργάζομαι δημιουργικά με εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Ενδεικτικά, να σας αναφέρω το αποτέλεσμα μιας τέτοιας συνεργασίας που ήταν η συμμετοχή μαθητών/τριών του Δημοτικού Σχολείου Γουρνών Πεδιάδος στο 4ο Εκπαιδευτικό Συμπόσιο Φυκολογίας που πραγματοποιήθηκε στο Ενυδρείο Κρήτης το 2015. Η συμμετοχή των παιδιών με ένα διαδραστικό παραμύθι και με θέμα την εισαγωγή ξενικών ειδών στη Μεσόγειο πήρε το 1ο βραβείο για την επιστημονική και παιδαγωγική του προσέγγιση».
Οι ωκεανοί
Τι θα μας προσφέρει η κατανόηση των ωκεανών και η επίδρασή τους στον άνθρωπο;
«Ο παγκόσμιος Ωκεανός καλύπτει το 71% της επιφάνειας της Γης, παράγοντας περισσότερο από το 50% του οξυγόνου της ατμόσφαιρας, υποστηρίζοντας μια τεράστια ποικιλία ζωής και παρέχοντας τροφή σε ένα μεγάλο τμήμα του παγκόσμιου πληθυσμού. Ως αναπόσπαστο κομμάτι της βιόσφαιρας, ο ωκεανός βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με την ατμόσφαιρα και την ξηρά επηρεάζοντας το παγκόσμιο κλίμα και επομένως τη ζωή και την καθημερινότητα όλων των ανθρώπων.
Ωστόσο, η εντατική εκμετάλλευση των θαλάσσιων πόρων, η ρύπανση, η παράκτια αστικοποίηση και η κλιματική αλλαγή έχουν οδηγήσει σε μια ραγδαία υποβάθμιση ή και καταστροφή πολλών θαλάσσιων οικοσυστημάτων με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της υγείας τόσο του ωκεανού όσο και των ανθρώπων. Για να διασφαλιστεί η βιώσιμη χρήση των πόρων του, υπάρχει σήμερα όσο ποτέ η ανάγκη για αυστηρότερους κανονισμούς και στρατηγικές διαχείρισης και κυρίως για υπεύθυνη ατομική συμπεριφορά πολιτών με υψηλό επίπεδο γνώσης, κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι νοοτροπίες και οι αξίες τους συνδέονται άμεσα με την καλή κατάσταση του ωκεανού και έχουν τη θέληση να αναλάβουν δράση για τα θέματα αυτά.
Προς αυτή την κατεύθυνση, τα Ηνωμένα Έθνη έχουν ανακηρύξει τη δεκαετία 2021-2030 ως Δεκαετία των Επιστημών του Ωκεανού για την Αειφόρο Ανάπτυξη. Στις αποφάσεις της διεθνούς διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για τον «Ωκεανό», που πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη το 2017, το άρθρο 13α αναφέρεται ειδικότερα στην ανάγκη στήριξης και προώθησης της εκπαίδευσης στο πλαίσιο των αναλυτικών προγραμμάτων σπουδών με στόχο την ανάπτυξη του θαλάσσιου γραμματισμού και μιας παγκόσμιας κουλτούρας διατήρησης, αποκατάστασης και βιώσιμης χρήσης του ωκεανού. Αναγνωρίζεται το γεγονός ότι τα παιδιά μας εκπροσωπούν τους αυριανούς πολίτες, οι οποίοι θα αναπτύξουν προσωπικές στάσεις και θα λάβουν κρίσιμες αποφάσεις που αναπόφευκτα θα επηρεάσουν τόσο το περιβάλλον όσο και το ίδιο το μέλλον τους».
Ο μεγάλος εχθρός
Τελικά, η άγνοια είναι ο μεγαλύτερος εχθρός των περιβαλλοντικών εγκλημάτων, μεγάλων ή μικρών;
«Πράγματι, η άγνοια, η αδιαφορία και τα συμφέροντα αποτελούν την αιτία των περισσότερων περιβαλλοντικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα η παγκόσμια κοινότητα. Στο πλαίσιο μιας διεθνούς έρευνας που βρίσκεται σε εξέλιξη, σε συνεργασία με το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και την Ευρωπαϊκή Ένωση Θαλάσσιων Εκπαιδευτών, σε διάφορες βαθμίδες της εκπαίδευσης, οι μαθητές/τριες δείχνουν να κατανοούν σε έναν μέτριο βαθμό θέματα των επιστημών της θάλασσας, έχοντας αρκετές παρανοήσεις σχετικά με τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά και τον κύκλο του νερού, τις επιπτώσεις των ανθρώπινων παρεμβάσεων κ.ά.
Πολλές από αυτές τις παρανοήσεις δε σχετίζονται αυστηρά με άγνοια, αλλά με μια υποκειμενική αντίληψη του στενού περιβάλλοντος στο οποίο διαβιούν και όχι σε μια ουσιαστική κατανόηση του μεγέθους και της κρισιμότητας των παγκόσμιων περιβαλλοντικών προβλημάτων.
Η προώθηση του «Θαλάσσιου Γραμματισμού» είναι εξαιρετικά σημαντική σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης αλλά και στο πλαίσιο της δια βίου μάθησης. Τα παιδιά είναι φορείς κοινωνικής αλλαγής που με τη γνώση, τη στάση και τη συμπεριφορά τους θα επηρεάσουν αντίστοιχα τις γνώσεις, τις στάσεις και τις συμπεριφορές των οικογενειών τους, των φίλων και της ευρύτερης κοινωνίας.
Τα παιδιά διατηρούν μια έμφυτη περιέργεια για τον φυσικό κόσμο, οπότε είναι εξαιρετικά σημαντικό οι εκπαιδευτικοί, με την υποστήριξη των επιστημόνων, να στρέψουν την προσοχή τους σε θέματα σχετικά με τον ωκεανό και την προστασία του, δίνοντας ανάλογες προοπτικές και κατευθύνσεις στα αναλυτικά προγράμματα σπουδών».
Τα Μπλε Σχολεία
Το δίκτυο των «Μπλε σχολείων» πού αποσκοπεί;
«Οι περιορισμένες γνώσεις των μαθητών/τριών σχετικά με τον ωκεανό θα μπορούσαν να αποδοθούν στο γεγονός ότι τέτοια θέματα δεν αποτελούν βασικό τμήμα των αναλυτικών προγραμμάτων σπουδών. Στα εγχειρίδια των σχολείων της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης υπάρχουν αναφορές στα θαλάσσια οικοσυστήματα και τις ανθρωπογενείς επιδράσεις, ωστόσο η προσέγγιση των θεμάτων αυτών παραμένει επιφανειακή και κατακερματισμένη.
Επιπλέον, οι πρωτοβουλίες πολλών εκπαιδευτικών με έντονο ενθουσιασμό για τη διεξαγωγή προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες για μια ουσιαστική εκπαίδευση σε θέματα που αφορούν τον ωκεανό. Αρκετές διεθνείς αλλά και δικές μας έρευνες, δείχνουν ότι η συμμετοχή των μαθητών/τριών σε περιβαλλοντικά προγράμματα, οι επισκέψεις σε ενυδρεία και η συνεργασία των σχολείων με επιστημονικούς φορείς συμβάλλει σημαντικά στο υψηλότερο επίπεδο γνώσεων τους για τα ζητήματα αυτά.
Προς την κατεύθυνση αυτή, έχει αναπτυχθεί τελευταία και με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης το Δίκτυο των “Μπλε Σχολείων” που αποτελεί παγκοσμίως έναν από τους κύριους στόχους της επόμενης δεκαετίας. Το ΕΛΚΕΘΕ συμμετέχει σε ένα ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό πρόγραμμα, μαζί με επιστημονικούς φορείς και σχολεία από 4 τέσσερις μεσογειακές χώρες (Γαλλία, Ιταλία, Ελλάδα και Μάλτα).
Στόχος του προγράμματος είναι η επιστημονική υποστήριξη εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο πλαίσιο των αναλυτικών προγραμμάτων σπουδών και σχολικών δραστηριοτήτων ώστε να διερευνήσουν μαζί με τους μαθητές/τριές τους, θέματα σχετικά με το θαλάσσιο περιβάλλον και να επικοινωνήσουν τα ευρήματά τους στο ευρύτερο κοινό. Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου προγράμματος τέσσερα σχολεία της Ελλάδας (ένα στην Κρήτη) θα γίνουν τα πρώτα “Μπλε Σχολεία” στη χώρα μας με αξιολόγηση από το αντίστοιχο Ευρωπαϊκό Δίκτυο.
Γενικότερα, οι επιστήμονες του ΕΛΚΕΘΕ εδώ και πολλά χρόνια οργανώνουν σε εθελοντική βάση εκπαιδευτικές δραστηριότητες συμβάλλοντας στη διαδικασία μεταφοράς της γνώσης και εξειδίκευσης πάνω σε θέματα που αφορούν το θαλάσσιο περιβάλλον.
Το Ενυδρείο της Κρήτης και ο Υδροβιολογικός Σταθμός της Ρόδου του ΕΛΚΕΘΕ αποτελούν επίσης σημαντικά κέντρα διάχυσης της γνώσης για τη θαλάσσια έρευνα. Επιπλέον, οι επιστήμονες του ΕΛΚΕΘΕ συντονίζουν και συμμετέχουν σε δράσεις προγραμμάτων που προϋποθέτουν τη συμμετοχή των πολιτών και έχουν στόχο την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του ευρύτερου κοινού για την προστασία και διατήρηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος».
“Διαταράξαμε την ισορροπία”
Αν η κατάσταση συνεχίσει ως έχει, ποιο πιστεύετε πως θα είναι το μέλλον των θαλασσών μας;
Βλέπετε, το είδος μας «κατόρθωσε» τα τελευταία χρόνια να διαταράξει την οικολογική ισορροπία σε κάθε γωνιά της Γης και αναπόφευκτα έρχεται η ώρα να εισπράξει τα αποτελέσματα της καταστροφικής επιρροής του.
Ποια θα είναι η συνέχεια; Πιθανότατα ό,τι συνέβη και με την εξαφάνιση των δεινοσαύρων. Η ζωή στον πλανήτη Γη θα εξακολουθήσει ενδεχομένως να υπάρχει με άλλες κυρίαρχες μορφές ζωής.
Η διαφορά μας από είδη τα οποία έχουν ήδη εξαφανιστεί ή απειλούνται με εξαφάνιση είναι ότι είμαστε το μοναδικό είδος στην εξελικτική πορεία της ζωής που δρώντας τόσο βιοκεντρικά (π.χ. αξίες, ιδανικά) όσο και ανθρωποκεντρικά (π.χ. ένστικτα) επηρεάζουμε σε τέτοιο βαθμό το περιβάλλον μας ώστε να έχουμε τη δυνατότητα είτε να το προστατεύσουμε ή να το καταστρέψουμε με τη δική μας θέληση.
Ωστόσο, κοιτώντας στα μάτια τα παιδιά μας, τη «Γενιά του Ωκεανού», όπως κάποιοι/ες λίγοι/ες προς το παρόν θέλουμε να τα ονομάζουμε, αισιοδοξώ ότι θα καταφέρουν τελικά να «βουτήξουν και να κολυμπήσουν» σε έναν καλύτερο κόσμο και προς ένα ασφαλέστερο μέλλον».