Της Γεωργίας Τσατσάνη*
Η υπογονιμότητα συζητείται και ελέγχεται από την αρχαιότητα έως σήμερα. Ο Πολύβιος μάλιστα στις Ιστορίες του περιγράφει το δημογραφικό ως μείζον πρόβλημα (36.17.5-7).
Την πληθυσμιακή ιστορία της γηραιάς ηπείρου χαρακτηρίζουν οι δημογραφικές μεταβάσεις. Από το 16ο έως το 18ο αιώνα παρατηρείται μία πληθυσμιακή αύξηση, σε αντίθεση με την ύφεση των δύο προηγούμενων αιώνων, όταν η ύφεση των γεννήσεων κατά το 14ο και το 15ο αιώνα κυρίως οφείλεται στην πανδημική πανώλη (Black Death) που έπληξε τη βόρεια και κεντρική Ευρώπη. Αντίθετα, η μείωση στη θνησιμότητα με παράλληλη βελτίωση της δημόσιας υγιεινής κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα αυξάνει τους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς.
Μάλιστα, το 18ο αιώνα ο όρος «πληθυσμός» θα αντικαταστήσει το μέγεθος «λαός» και μαζί θα φέρει τις δικές του μετρήσιμες οικονομικές και πολιτικές προβληματικές: τη συνάρτηση πληθυσμού-πλούτου και τη συνάρτηση πληθυσμού-εργατικού δυναμικού. Η μετάβαση από το λαό στον πληθυσμό θα έχει νέα γνωρίσματα και μεταβλητές: τη γεννητικότητα, τη θνησιμότητα, τη γονιμότητα, τη διατροφή και την υγεία.
Όμως, από τα τέλη του 18ου και κυρίως το 19ο αιώνα παρατηρείται η κατακόρυφη μείωση των γεννήσεων, μια πτώση που οφείλεται εν μέρει στη συνειδητοποιημένη αντισύλληψη. Η αντισύλληψη ως κατ’ επίφασιν κοινωνική πρόνοια, ακόμη και από τους υπερασπιστές του ελέγχου της γονιμότητας, δεν παρουσιάζεται ως μέθοδος μείωσης του μεγάλου μεγέθους της οικογένειας, αλλά η αντισύλληψη είναι ένα μέτρο έναντι της φτώχειας, δηλαδή μία κοινωνική πολιτική του μοντερνισμού.
Το Μαλθουσιανό μοντέλο
Ο Thomas Robert Malthus, ο Άγγλος δημογράφος και πολιτικός αναλυτής, στην πραγματεία του An Essay on the Principle of Population (1798) ουσιαστικά καταρρίπτει το στερεότυπο που ήθελε τον υπερμεγέθη πληθυσμό ως ένδειξη ευημερίας. Ο Malthus προβλέπει ότι η ανθρωπότητα βάσει γεωμετρικής προόδου σύντομα θα έρθει αντιμέτωπη με την έλλειψη των αποθεμάτων τροφής.
Ο ηθικός περιορισμός, που κατά το μαλθουσιανό μοντέλο μεταφράζεται στην καθυστερημένη ηλικία του γάμου και στη σεξουαλική αποχή, μόνο η ηθική μπορεί να μετριάσει τη δημογραφική αύξηση. Χαρακτηριστικό είναι πως ο Malthus απευθύνει αυτές τις προτάσεις αποκλειστικά στην εργατική τάξη και στα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα γενικότερα.
Η επιρροή των ιδεών του Malthus, μολονότι κρίθηκε και κατακρίθηκε αρκετά, υπήρξε ωστόσο σημαντική. Στα μέσα του 19ου αιώνα, οι σοσιαλιστές Karl Marx και Friedrich Engels υποστηρίζουν ότι αυτό που είδε ο Malthus ως πρόβλημα της πίεσης του πληθυσμού στα μέσα της παραγωγής στην πραγματικότητα ήταν αυτό της πίεσης των μέσων της παραγωγής στον πληθυσμό (Περισσότερα: Sheila Rowbotham, Στο περιθώριο της Ιστορίας, Αθήνα: Γνώση, 1984). Και παρά το γεγονός ότι ο ίδιος ο Malthus αντιτίθεται στην αντισύλληψη έθεσε τις βάσεις για τον αναστοχασμό και τον κοινωνικό αντίκτυπο της γονιμότητας.
Τρία δημογραφικά καθεστώτα και οι δημογραφικές μεταβάσεις
Στον 20ο αιώνα ακολούθως ο Michel Auguste Adolphe Landry στο La Révolution démographique (1934) εισάγει τον όρο του «δημογραφικού καθεστώτος» δίνοντας ένα γενικό σχήμα εξέλιξης των πληθυσμών. Αυτό είναι το μοντέλο της δημογραφικής μετάβασης, το κυρίαρχο παράδειγμα της δημογραφικής ιστορίας. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία διακρίνονται τρία δημογραφικά καθεστώτα, το πρωτόγονο, το ενδιάμεσο και το σύγχρονο δημογραφικό καθεστώς.
Στο πρωτόγονο δημογραφικό καθεστώς δεν υπάρχει έλεγχος των γεννήσεων, καθώς απουσιάζει η ανησυχία της ευημερίας και του πολλαπλασιασμού των μελών, με αποτέλεσμα την υψηλή γεννητικότητα να εξισορροπεί η υψηλή θνησιμότητα (14ος έως 17ος αι.). Στο ενδιάμεσο δημογραφικό καθεστώς η αγαμία και η ηλικιακή καθυστέρηση του γάμου καθιστούν τη γεννητικότητα ασθενή και επίσης τότε ανεβαίνει σχετικά το βιοτικό επίπεδο (18ος αι.). Και τέλος στο σύγχρονο δημογραφικό καθεστώς οπότε εφαρμόζεται ο συνειδητός περιορισμός των γεννήσεων (19ος και 20ος αι.).
Σήμερα, η παγκόσμια δημογραφία είναι ανισοβαρής: από τη μία μιλάμε για μείωση του πληθυσμού στις δυτικές χώρες, το άγχος της υπογεννητικότητας, και συνάμα για πληθυσμιακή αύξηση του Τρίτου κόσμου. Στην πραγματικότητα, το δημογραφικό ζήτημα είναι ένας αναπαραγωγικός μηχανισμός, που ανακυκλώνει, και γι’ αυτό ενδυναμώνει τις υπάρχουσες πολιτικές, γύρω από ζητήματα φυλής, ρητορική της θρησκείας και πρακτικές της σεξουαλικότητας. Όταν καθετί το μη-αναπαραγωγικό αποκλείεται ως Άλλο, αυτό στον 21ο αιώνα συνιστά τον απόλυτο καθαρό έλεγχο των πληθυσμών.