Η κόντρα Γαλλικής Δημοκρατίας και ακραίου φονταμενταλισμού στο Ισλάμ δεν είναι σημερινή αλλά διαχρονική στην ευρωπαϊκή συνείδηση. Ο Μοντεσκιέ στο «Πνεύμα των Νόμων» (1748, De l’Esprit des Lois) διαπιστώνει ότι μόνο η Οθωμανική Αυτοκρατορία κυβερνάται από έναν απαίσιο δεσποτισμό που συγκεράζει όλες τις τρεις εξουσίες υπό τη μόνη διάνοια ενός σουλτάνου.
“Dans la plupart des royaumes de l’Europe, le gouvernement est modéré; parce que le prince, qui a les deux premiers pouvoirs, laisse à ses sujets l’exercice du troisième. Chez les Turcs, où ces trois pouvoirs sont réunis sur la tête du sultan, il règne un affreux despotisme”.
Σήμερα η διαμάχη μεταφέρεται ξανά στην Ανατολική Μεσόγειο ως επίδειξη ισχύος σαν άλλοτε. Η Ελλάδα άλλωστε παραδοσιακά αναφέρεται ως δίαυλος φιλογαλλικού ιμπεριαλισμού στα ευρωπαϊκά ύδατα από τη γένεση του ελληνικού κράτους. Αντίστοιχα, στη Γαλλία του Διαφωτισμού, ο μέγας Βολταίρος θα ανασημάνει τη διαμάχη Γαλλίας έναντι των Τούρκων το 18ο αιώνα ως διαρκή.
Στο «Φιλοσοφικό Λεξικό» (1764, Dictionnaire Philosophique) του ο Βολταίρος επανέρχεται στο θρησκευτικό φανατισμό που εξισώνει τη λατρεία με την εκδίκηση και το μανικό θυμικό. Στα 73 λήμματα του Λεξικού ο ίδιος αποδεικνύει το δημοκρατικό φρόνημα της γαλλικής παιδείας και του πολιτισμού της Ευρώπης ως προς την ανεκτικότητα.
Στον ορισμό που προτείνει για το λήμμα ‘Fanatisme’ o φανατισμός είναι το αποτέλεσμα όπου η επίπλαστη συνείδηση υποτάσσει τη θρησκεία στα τερτίπια της φαντασιοπληξίας και στις εκτροπές των παθών. Και συνεχίζει ο Γάλλος διανοητής τονίζοντας ότι το πνεύμα του φανατισμού εξωθεί σε μακρινές κτήσεις. Ανατρέχοντας στις ρίζες του φαινομένου, o ένθεος fanaticus ισοδυναμεί με ρωμαϊκό τίτλο τιμής για τον πιστό. Ο φανατισμός αναδύεται στη δεισιδαιμονία που τρέφει τη θρησκεία με όχημα τον πυρετώδη ενθουσιασμό, αλλά και με θυμό, όταν κάποιος μπορεί να σκοτώσει για την αγάπη προς το Θεό.
“C’est l’effet d’une fausse conscience qui asservit la religion aux caprices de l’imagination et aux dérèglements des passions. […] Le même esprit de fanatisme entretenait la fureur des conquêtes éloignées: à peine l’Europe avait réparé ses pertes que la découverte d’un nouveau monde hâta la ruine du nôtre. […] Le fanatisme est à la superstition ce que le transport est à la fièvre, ce que la rage est à la colère. Celui qui a des extases, des visions, qui prend des songes pour des réalités, et ses imaginations pour des prophéties, est un fanatique novice qui donne de grandes espérances: il pourra bientôt tuer pour l’amour de Dieu”.
Οι στρατιώτες υποτάσσονται άριστα στο Μωάμεθ, όπως σημειώνει, ασχολούμενος με το θρησκευτικό επεκτατισμό του επαναστάτη ως προφήτη. Ο Γάλλος Διαφωτιστής εντοπίζει θύλακες σύγχρονου φανατισμού στους ισλαμιστές και σε όσους προσηλυτίζουν είτε στο όνομα του Χριστού είτε Άλλου. Καταλήγει με το να συνδέει τη δεισιδαιμονία ως μία επιδημία όταν ο φανατισμός ως επιδημική νόσος κατατρώει τις ψυχές, ακόμη και τις πιο δυνατές, χωρίς εξαίρεση.
Il semble que la superstition soit une maladie épidémique dont les âmes les plus fortes ne sont pas toujours exemptes. Il y a en Turquie des gens de très-bon sens, qui se feraient empaler pour certains sentiments d’Abubeker. Ces principes une fois admis, ils raisonnent très-conséquemment; les navariciens, les radaristes, les jabaristes, se damnent chez eux réciproquement avec des arguments très-subtils; ils tirent tous des conséquences plausibles, mais ils n’osent jamais examiner les principes.
Ο θρησκευτικός φανατισμός ως επιδημία εμφανίζεται στην Τουρκία σε φυλές που δεν εξετάζουνε τις ευρωπαϊκές αξίες. Ο φανατισμός για το Βολταίρο είναι μία μανιέρα, όχι θρησκευτικού, αλλά πολιτικού επεκτατισμού.
Το Ισλάμ άλλωστε είναι μία ανεικονική θρησκεία με ιερό στόχο τη διάχυση του ισλαμικού fanum σε όλο τον πλανήτη, ας σημειωθεί ότι από το 629 μ.Χ. έως το 711 μ.Χ. οι ιεροί πολεμιστές έχουνε ήδη κατακτήσει έως την περιοχή της Ιβηρικής.
Αργότερα, ο Γαλλικός Διαφωτισμός με το ν’ αναγάγει τη φανατική θρησκεία σε φονταμενταλισμό ως την ύψιστη απαρχή των θεμελίων, έτσι επαναλαμβάνει την Ιστορία είτε ως γαλλικό δράμα όπως σε προγενέστερο δραματικό έργο του Βολταίρου με τον εύγλωττο τίτλο «Φανατισμός ή ο Προφήτης Μωάμεθ» (1736, Le fanatisme ou Mahomet le Prophète) που απαγορεύτηκε στην εποχή του, είτε ως φιλοσοφική φάρσα όπως με το Φιλοσοφικό Λεξικό και τα αντίστοιχα λήμματα.
Για εμάς, ωστόσο, το ποιο είδος διαλέγουμε ως Ευρωπαϊκή Ένωση, οφείλουμε να το αποφασίσουμε από κοινού γιατί η θάλασσα στην Ανατολική Μεσόγειο μας αφορά ως το Mare Nostrum της νεωτερικής δημοκρατίας.
* H Γεωργία Τσατσάνη είναι φιλόλογος – συγκριτολόγος