Μπορεί πιθανότατα να θεωρηθεί ως το πρωιμότερο έργο του Θεοτοκόπουλου, πριν αναχωρήσει από την Κρήτη
Εκεί στο μακρυνό 1880, μια εικόνα που φαίνεται και είναι πολύ παλιά και βρίσκεται στον ναό της Παναγίας στον Τσιβαρά Αποκορώνου, κόβεται από δύο πλευρές για να χωρέσει στο τέμπλο της νέας δίκλιτης εκκλησίας.
Η κίνηση αυτή, που σαφώς οφείλεται στην άγνοια, ίσως μας στερεί σήμερα την απόλυτη βεβαιότητα ότι η εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας και της Αγίας Αικατερίνης έγινε από τον χρωστήρα του μεγαλύτερου Νεοέλληνα ζωγράφου, του Κρητικού Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, πριν φύγει από το νησί για να γίνει ο διάσημος σε όλο τον κόσμο ζωγράφος με το όνομα Γκρέκο.
Ευτυχώς όμως την εικόνα είδε σε κάποια από τις επισκέψεις του στον ναό ο επίτιμος σήμερα έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και τότε επιμελητής Αρχαιοτήτων κ. Μιχάλης Ανδριανάκης, ο οποίος με το έμπειρο μάτι του κατάλαβε ότι αυτή διαφέρει από τις άλλες.
Στο πρόσφατο συνέδριο που έγινε για το Αρχαιολογικό Έργο της Κρήτης στο Ρέθυμνο ο κ. Ανδριανάκης, μετά από αρκετά χρόνια έρευνας, έκανε μια σημαντική ανακοίνωση, σύμφωνα με την οποία η εικόνα μπορεί πιθανότατα να θεωρηθεί ως το πρωιμότερο έργο του Θεοτοκόπουλου, πριν αυτός αναχωρήσει από την Κρήτη για την Ιταλία και στην συνέχεια για την Ισπανία.
Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η εύρεσή της θεωρείται ιδιαιτέρως σημαντική, καθώς είναι η πρώτη που βρίσκεται στο νησί και αναμένεται να συνεισφέρει τα μέγιστα στη μελέτη του έργου του σπουδαίου ζωγράφου για μια περίοδο της τέχνης του, την κρητική, που ελάχιστα γνωρίζουμε…
Η περίφημη εικόνα -όπως τονίζει μιλώντας στην “Π” ο κ. Ανδριανάκης, ”βρισκόταν στην ποδιά του τέμπλου που είναι του 1880 και ήταν σε δεύτερη χρήση. Την είχαν κόψει στα δύο. Είχαν κόψει επίσης και το κάτω κομμάτι όπου σίγουρα βρισκόταν η υπογραφή του καλλιτέχνη”.
Αξίζει να σημειωθεί ότι τα στοιχεία τόσο τα τεχνικά όσο και τα τεχνοτροπικά απομακρύνουν, σύμφωνα με τον κ.Ανδριανάκη, τον ζωγράφο που φιλοτέχνησε την εικόνα από όλους τους γνωστούς ομότεχνούς του, του δευτέρου μισού του 16ου αιώνα, οπότε και αυτή χρονολογείται.
“Επίσης” -αναφέρει ο κ. Ανδριανάκης – “αρκετά στοιχεία προσιδιάζουν στο καλλιτεχνικό ιδίωμα του Θεοτοκόπουλου, τόσο όσον αφορά τα έργα της πρώιμης περιόδου όσο και τα μεταγενέστερά του”.
Μάλιστα, όπως λέει χαρακτηριστικά: “Στοιχεία που αποκλείουν το έργο να είναι του Θεοτοκόπουλου δεν υπάρχουν, αλλά που να ενισχύουν ότι είναι υπάρχουν αρκετά.
Δεδομένου οτι αγνοούμε πολλά για την κρητική περίοδο του Θεοτοκόπουλου, εκτός λίγες εικόνες στον χρόνο που έφυγε από την Κρήτη και ότι δεν σώζεται η υπογραφή, το έργο της έρευνας για την οριστική απόδοση της εικόνας θα συνεχιστεί”.
Τρεις συνολικά ανακοινώσεις για το θέμα
Αξίζει να σημειωθεί ότι εκτός από τον κ. Ανδριανάκη, ανακοινώσεις για το ίδιο θέμα έκαναν στο συνέδριο του Ρεθύμνου η ομάδα των συντηρητών και ο επίτιμος διευθυντής Έρευνας του “Δημόκριτου” κ. Μανιάτης.
Όπως επισημαίνουν στην ανακοίνωσή τους οι συντηρητές Νίκος Μίνως, Γεώργιος Σιγανάκης και Γεώργιος Μακράκης, οι εργασίες συντήρησης που πραγματοποιήθηκαν περιελάμ- βαναν:
αποκατάσταση του ξύλινου φορέα, στερέωση του υποστρώματος και της ζωγραφικής επιφάνειας, τον καθαρισμό, την αφαίρεση αλλοιωμένων βερνικιών και την τελική προστασία της επιφάνειας.
Κατά τη διάρκεια των εργασιών και λόγω του εντοπισμού νεωτέρων επεμβάσεων, καθώς και των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών που παρουσίαζε η τεχνική του έργου, πραγματοποιη-́θηκε, σε συνεργασία με την Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων, εξέταση της ζωγραφικής επιφάνειας με πολυφασματική κάμερα “Μusis 2007”, καθώς και δειγματοληψία για την εξέταση των υλικών δημιουργίας της εικόνας σε συνεργασία με το ΕΚΕΦΕ “Δημόκριτος”.
Όσον αφορά στις χρωστικές ουσίες που ήταν και το έργο που είχε αναλάβει ο “Δημόκριτος”, σημαντικό θεωρείται το γεγονός ότι έχουν ταυτιστεί με τις αντίστοιχες του έργου της “Βάφτισης” του Ηρακλείου, όπως και η χρήση σμάλτου.
“Εγιναν” -επισημαίνει ο κ. Ανδριανάκης- εικονογραφικές και τεχνοτροπικές παρατηρήσεις με αρκετά έργα του Θεοτοκόπουλου διαπιστώθηκε ότι υπάρχει στενή σχέση”. Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι συνεχίζεται η δεύτερη φάση της συντήρησης της εικόνας ενώ θα συνεχιστεί και η εργαστηριακή έρευνα.
– Αρκετά στοιχεία προσιδιάζουν στο καλλιτεχνικό ιδίωμα του μεγάλου Κρητικού ζωγράφου
– Βρέθηκε κομμένη ήδη από το 1880 για να χωρέσει σε τέμπλο
-Τ ι αναφέρει το εργαστήριο του Δημόκριτου
“Ο ζωγράφος σχεδιάζει χωρίς χαράξεις, με τολμηρές, ελεύθερες πινελιές”
“Η Παναγία” όπως τόνισε στην ανακοίνωσή του ο κ. Ανδριανάκης εικονίζεται στο γνωστό εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας, ο οποίος είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος και στην Κρήτη μέχρι και τον 18ο αιώνα. Η Αγία Αικατερίνη αριστερά της, σε στάση τριών τετάρτων, στρέφεται προς την Παναγία.
Με το δεξί χέρι κρατεί κλαδί φοίνικα και με το αριστερό ακουμπά με μια πολύ χαρακτηριστική κίνηση στον σπασμένο τροχό του μαρτυρίου.
Η μορφή της Παναγίας έχει τα τυπικά χαρακτηριστικά του εικονογραφικού τύπου, ενώ ο μικρός Χριστός διακρίνεται για τον έντονα ζωγραφικό τρόπο απόδοσης του προσώπου και των ενδυμάτων, όπου είναι εμφανείς δυτικές επιδράσεις στην πτυχολογία, τις οποίες έχει ενσωματώσει στην τέχνη του ο ζωγράφος.
Στη ντυμένη ως βυζαντινή αρχόντισσα Αγία Αικατερίνη, κυριαρχούν δυτικές επιδράσεις στην απόδοση του προσώπου. Ο ανώνυμος ζωγράφος σχεδιάζει χωρίς χαράξεις, με τολμηρές, ελεύθερες, πλατιές πινελιές τις τρεις μορφές και τροποποιεί το σχέδιό του σε κάποια σημεία.
Διαχειρίζεται με άνεση τα χρώματα όπου κυριαρχούν το βυσσινί, το ρόδινο, το πορτοκαλί, το σκούρο πράσινο και το λευκό του μολύβδου, ενώ εντοπίζεται και η χρήση κονιορτοποιημένου γυαλιού.
Η πτυχολογία αποδίδεται ζωγραφικά, με σταδιακό άνοιγμα των χρωμάτων και ελεύθερες, πλατιές πινελιές”.