Δύο οι αφορμές: Η μία είναι το άρθρο του φίλου Νίκου Κοσμαδάκη σε τοπικό μέσο με θέμα “Επιστήμη και θρησκεία”. Η άλλη είναι η πρόθεση της κυβέρνησης την ΝΔ να καταργήσει το πανεπιστημιακό άσυλο.
Από τη μία, το άρθρο του Κοσμαδάκη είναι μια φιλότιμη προσπάθεια για συζήτηση περί επιστήμης σε ένα τοπικό μέσο και έχει και μια σχετικά θαρραλέα προσέγγιση όσον αφορά τη θρησκεία. Όμως, είναι ενδεικτικό κυρίαρχων υποβαθμιστικών προσεγγίσεων όσον αφορά την επιστήμη. Ας δούμε αποσπάσματα:
“Η επιστήμη είναι η μαθηματικά διατυπώσιμη γνώση.”
“Η επιστήμη “τρέφεται” από τη μαθηματικά θεμελιωμένη γνώση, σε συνδυασμό πάντα με την αξιολόγηση σε εμπειρικό επίπεδο.”
“Η επιστήμη ασπάζεται το μαθηματικό μοντέλο και την εμπειρικά θεμελιωμένη αλήθεια, προσβλέποντας την πρόοδο.”
Είναι πραγματικά η επιστήμη αυτό που περιγράφει; Ας σκεφτούμε την ιστορία της επιστήμης. Είχε την ίδια άποψη ο Newton με τον Leibniz, ο Einstein με τους υποστηρικτές της κβαντομηχανικής, ο Smith με τον Marx, ο Freud με τους γνωστικούς ψυχολόγους; Όχι. Ο κατάλογος θα μπορούσε να είναι μακρύτερος. Τι δείχνει; Ότι η επιστήμη δεν είναι το αντικειμενικό βλέμμα μιας ενιαίας ανθρωπότητας πάνω στη φύση και τον εαυτό της, αλλά μια κοινωνική λειτουργία που χρησιμοποιεί συμφωνημένες μεθοδολογίες και που βασίζεται σε διαφορετικές προσεγγίσεις και αντιπαραθέσεις.
Τα συμπεράσματα της επιστήμης δεν τα επικυρώνει μια υπερβατική οντότητα, αλλά η ίδια η κοινότητά της, η ακαδημαϊκή κοινότητα, δηλαδή τα επιστημονικά συνέδρια, περιοδικά και βιβλία. Τι γίνεται σε αυτά; Επιχειρήματα και αντιπαράθεση με βάση συμφωνημένα μεθοδολογικά εργαλεία. Αυτό δε σημαίνει ότι η επιστήμη είναι καφενείο, αλλά ότι η ίδια περικλείει τους τίτλους με βάση τους οποίους βγάζει συμπεράσματα και περιέχει μια εγγενή ένταση, ότι είναι μια διαδικασία που συμβαίνει μέσα στην κοινωνία και όχι κάπου έξω.
Γιατί, όμως, είναι πιο διαδεδομένη η προηγούμενη αντίληψη για την επιστήμη; Η σύγχρονη κοινωνία βασίζεται σε μια οικονομική παραγωγή με μια γραμμική αντίληψη της ιστορίας από το μηδέν προς την ανάπτυξη. Θέτει μόνο ποσοτικά προσδιορίσιμους και αξιολογήσιμους στόχους. Αδιαφορεί για την υποκειμενικότητα και την ετερότητα. Αυτού του είδους η οικονομική οργάνωση (έχει και όνομα, καπιταλιστική νεοφιλελεύθερη) ενδιαφέρεται για την επιστήμη μόνο γι’ αυτό που τη χρειάζεται.
Δηλαδή μόνο στον βαθμό που μεγιστοποιεί τη δική της ανάπτυξη και αδιαφορεί για τον συνολικότερο χαρακτήρα της. Ζούμε σε μια κοινωνία που της αρέσει να κρύβει τις διαφωνίες και εντάσεις κάτω απ’ το χαλί και να φαντασιώνεται έναν ενιαίο εαυτό που βρίσκεται σ’ ένα ελέγξιμο περιβάλλον.
Προτιμά τις μαθηματικές μεθόδους, γιατί είναι πιο εύκολα διαχειρίσιμες και ελέγξιμες. Προτιμά τη διαρκή αναφορά στην άμεση εμπειρία και σε μια μεροληψία υπέρ της πράξης και κατά της θεωρίας. Βάζει ως στόχο την πρόοδο, γιατί μόνο με όρους διαρκούς ανάπτυξης μπορεί να φανταστεί τον εαυτό της. Και φυσικά αγιοποιεί την αριστεία (όπου άριστους εννοεί τους δικούς της άριστους και όχι αυτούς τους άριστους που διαφωνούν μ’ αυτήν).
Άρα ευνοεί, τουλάχιστον στην παρούσα περίοδο, θετικιστικές και εμπειριστικές ποπ αντιλήψεις για την επιστήμη. Αυτό μπορούμε να το δούμε παντού. Παράδειγμα η εξής ερώτηση: Η Οικονομία ανήκει στις θετικές ή στις κοινωνικές επιστήμες; Πόσοι θα απαντούσαν το πρώτο; Κι όμως, σε αυτό υπάρχει συναίνεση καθώς ξέρουμε πως όλοι οι διακεκριμένοι π.χ. με Nobel οικονομολόγοι και όλα τα πανεπιστήμια στον κόσμο κατατάσσουν την Οικονομία στις κοινωνικές επιστήμες.
Άλλο παράδειγμα. Η ΝΔ προτάσσει την σύνδεση της αξιολόγησης των πανεπιστημίων με την χρηματοδότησή τους, αλλά και την οικονομική τους αυτονομία. Τι σημαίνει αυτό για το μέλλον των ιδρυμάτων ή τμημάτων των ανθρωπιστικών-κοινωνικών σπουδών, τα οποία δεν έχουν άμεση σύνδεση με την οικονομική παραγωγή και το κέρδος;
Μα φυσικά αυτό που κάνει ο φιλοχουντικός πρόεδρος της Βραζιλίας Μπολσονάρο που ανακοίνωσε ότι θα “μεταφέρει πόρους από τα τμήματα ανθρωπιστικών σπουδών” με στόχο “να ενισχυθούν πεδία που παράγουν άμεσα οφέλη στους φορολογούμενους όπως η κτηνιατρική, τα πολυτεχνεία και η ιατρική”. Ναι, ένα πανεπιστημιακό τμήμα Ιστορίας δε βγάζει λεφτά, αλλά τι είναι ένας λαός που δεν μελετά την ιστορία του; Ένα τμήμα φιλολογίας δεν βγάζει λεφτά, αλλά τι είναι ένας λαός που δε μελετά τη γλώσσα του; Τα παραδείγματα είναι πολλά.
Όλες οι επιστήμες χρησιμοποιούν τα Μαθηματικά αλλά δεν ΕΙΝΑΙ τα Μαθηματικά. Όλες οι επιστήμες εφορμούν από την εμπειρία, αλλά δεν ΕΙΝΑΙ η εμπειρία. Και όλες οι επιστήμες έχουν να κάνουν με την πρόοδο, αλλά δεν ΕΙΝΑΙ η πρόοδος. Και φυσικά η αριστεία είναι απλά η λέξη που πίσω της κρύβει την υποβάθμιση της εκπαιδευτικής πολιτικής της ισότιμης πρόσβασης όλων στην εκπαίδευση προς την πολιτική της παιδείας για λίγους και εκλεκτούς. Αυτή που τη χρησιμοποιούν πολιτικά την αριστεία δεν νοιάζονται για την πραγματική αριστεία της γνώσης.
Με βάση την κυρίαρχη αντίληψη για την επιστήμη, η επιστημονική παραγωγή είναι μια άλλη ακόμα παραγωγή που προσομοιάζει στην οικονομική. Πρέπει να γίνεται σε στείρο κοινωνικά περιβάλλον με συνθήκες μετρήσιμης αποδοτικότητας. Άρα ο χώρος της επιστημονικής παραγωγής πρέπει να αστυνομεύεται όπως οποιοσδήποτε άλλος χώρος. Άρα το πανεπιστημιακό άσυλο δεν είναι μόνο περιττό, είναι και εμπόδιο.
Αυτό που ξεχνάμε είναι ότι η επιστήμη συνδέεται με τη δημοκρατία, το επιχείρημα και την αντιπαράθεση. Το πανεπιστήμιο είναι “σύμφυτο με τη δημοκρατία” και αποτελεί “θεσμικά οργανωμένο πεδίο της απροϋπόθετης ελευθερίας της σκέψης και της κριτικής της”, “που δεν υπόκειται σε κανέναν έξωθεν επιβαλλόμενο καταναγκασμό”, ακόμα ούτε και “απέναντι στην πλειοψηφούσα άποψη της κοινωνίας στην οποία ανήκει”, όπως μας εξήγησε ο Αριστείδης Μπαλτάς.
Θα πει κανείς: Μα στις περισσότερες χώρες του κόσμου δεν υπάρχει πανεπιστημιακό άσυλο. Ίσως, αλλά σε πολλές χώρες του κόσμου αυξάνεται ο προβληματισμός για ακαδημαϊκούς που διώκονται για την έρευνά τους ή για τις πολιτικές τους θέσεις.
Αλλά υπάρχει και μια άλλη διάσταση. Η ακαδημαϊκή κοινότητα και ο χώρος της εκπαίδευσης γενικότερα έχουν παίξει ιστορικά πολύ σημαντικό ρόλο για τους κοινωνικούς αγώνες και τους αγώνες για τη δημοκρατία στην Ελλάδα. Και συνεχίζουν να παίζουν. Γιατί, ναι, επιστήμη, κοινωνία και δημοκρατία συνδέονται. Το πανεπιστημιακό άσυλο είναι ένα κοινωνικό αλλά και ακαδημαϊκό δημοκρατικό κεκτημένο.