Πώς ένα κρανίο μπορεί να οδηγήσει στην ιατροδικαστική ανάλυση μιας ανθρωποκτονίας που έγινε 33.000 χρόνια πριν;
Ποια είναι τα κίνητρα για τα πιο στυγερά εγκλήματα;
Με ποιους τρόπους γίνεται η εξιχνίαση ενός εγκλήματος και ποιες είναι οι πιθανότητες του λάθους;
Η κ. Έλενα Κρανιώτη, η οποία εξελέγη πριν λίγους μήνες επίκουρη καθηγήτρια Ιατροδικαστικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, μιλάει στην “Π” για τη δουλειά της, που είναι μια καθημερινή πρόκληση, συνδυάζει πολλά επιστημονικά πεδία και δεν έχει καμία σχέση με τη ρουτίνα.
Αφορμή για τη συνέντευξη ήταν η δημοσίευσή της στο Plos one σχετικά με έναν φόνο που έγινε 33.000 χρόνια πριν, μια έρευνα για την οποία έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον ο διεθνής Τύπος.
Η συζήτηση με την κ. Κρανιώτη ακολουθεί:
– Πώς προέκυψε η Ιατροδικαστική στη ζωή σας; Ποια ήταν η αφορμή;
Η Ιατροδικαστική είναι μια από τις ειδικότητες της Ιατρικής που μου κέντρισαν το ενδιαφέρον από φοιτήτρια λόγω τη ιδιαιτερότητάς της ως επιστήμης αλλά και της γοητείας που προκαλεί η πρόκληση της διερεύνησης κάθε υπόθεσης. Έμπνευση αποτέλεσε ο αείμνηστος Καθηγητής Ιατροδικαστικής Μανώλης Μιχαλοδημητράκης, ο οποίος υπήρξε ένας από τους κορυφαίους Έλληνες ιατροδικαστές με μετεκπαιδεύσεις στην Αμερική και μια εξαιρετική διαίσθηση και ικανότητα να βλέπει «πέραν του πλαισίου» σε κάθε περιστατικό. Μου είχε πει «δοκίμασε, δεν χάνεις τίποτα…» και αυτή η κίνηση προκάλεσε μεγάλη ανατροπή στα μέχρι τότε σχέδιά μου.
– Γιατί σας φαίνεται ενδιαφέρουσα, γιατί αγαπάτε αυτή την επιστήμη;
Η Ιατροδικαστική συνδυάζει πολλά επιστημονικά πεδία, όπως η Ανατομία η Παθολογία, η Ακτινολογία, Ανθρωπολογία, Παθολογοανατομία, Τοξικολογία κτλ και απαιτεί την πλήρη αφοσίωσή μου σε κάθε περιστατικό. Κάθε υπόθεση είναι ξεχωριστή και απαιτεί διαφορετικές γνώσεις και χειρισμούς και αυτό καθιστά τη δουλειά μου καθημερινή πρόκληση, γεγονός που διατηρεί το ενδιαφέρον και τον ενθουσιασμό μου. Δεν θα μπορούσα να λειτουργήσω σε μια συνεχή ρουτίνα λόγω χαρακτήρα.
Με ενδιαφέρει ιδιαίτερα και το κομμάτι της ταυτοποίησης ατόμων αγνώστων στοιχείων καθώς πιστεύω ακράδαντα στο δικαίωμα όλων των ανθρώπων να διατηρούν την ταυτότητά τους μετά θάνατον και είναι εξαιρετική ικανοποίηση να μπορώ να επιστρέψω μια σορό στην οικογένεια μετά από την ιατροδικαστική εξέταση.
– Πού έχετε σπουδάσει και εργαστεί έως τώρα;
Σπούδασα Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Κρήτης απ’όπου αποφοίτησα το 2003. Ξεκίνησα ευθύς αμέσως την ειδικότητα της Ιατροδικαστικής στο Βενιζέλειο (Παθολογοανατομία) και το ΠΑΓΝΗ (Ιατροδικαστική) υπό την επίβλεψη του καθηγητή Ιατροδικαστικής Μιχαλοδημητράκη και έλαβα τον τίτλο ειδικότητας το 2007 μετά από τετράμηνη μετεκπαίδευση στο Πανεπιστήμιο του Duesseldorf στη Γερμανία.
Έκτοτε εργάστηκα ως ερευνήτρια στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Μαδρίτης με υποτροφία Marie Curie ενώ παράλληλα ολοκλήρωνα τη συγγραφή της διατριβής μου που είχα ξεκινήσει στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Το 2009 ορίστηκα διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και έλαβα θέση λέκτορα Ιατροδικαστικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου όπου και εργάστηκα μέχρι τον Απρίλιο του 2019 που αποφάσισα να επιστρέψω στην Ελλάδα για να λάβω τη θέση επίκουρης καθηγήτριας Ιατροδικαστικής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Τελευταία φορά υπήρξα φοιτήτρια το 2017 όταν ολοκλήρωσα το δίπλωμα ανωτάτων σπουδών στην Ιατροδικαστική Απεικόνιση και Εικονική Αυτοψία από το Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης.
– Κατά τη γνώμη σας, ποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην προσωπικότητά του, είναι καλό να έχει ένας καλός ιατροδικαστής;
Ένας ιατροδικαστής πέρα από καλός γιατρός και επιστήμονας πρέπει να είναι ακέραιος χαρακτήρας, σεμνός, ηθικός και αδιάβλητος. Στη δουλειά μας δεν επιτρέπεται να διαλέγουμε στρατόπεδα ούτε να κυριαρχούμαστε από συναισθήματα αλλά οφείλουμε να παραθέτουμε στοιχεία που θα βοηθήσουν στην απόδοση της δικαιοσύνης με προτεραιότητα τον νεκρό. Ιδιαίτερη προσοχή οφείλει να έχει ο ιατροδικαστής στην προστασία τόσο των προσωπικών δεδομένων αλλά και του ιατρικού απορρήτου, δικαιώματα που διατηρεί ο νεκρός ακόμη και μετά θάνατον.
– Ποια είναι η αίσθηση που είχατε το πρώτο διάστημα, έχοντας ως αντικείμενο μελέτης ένα πτώμα;
Κατά την πρώτη μου επαφή με μια σορό αποφάσισα πως ο «άνθρωπος» δεν ήταν πλέον παρών και αυτό που είχα μπροστά μου για εξέταση ήταν ένα σώμα που δεν νιώθει ούτε πονάει πια. Η εκλογίκευση αυτού του είδους και η συναισθηματική αποστασιοποίηση με βοήθησε να ξεπεράσω τους όποιους φόβους και ενδοιασμούς και να συμμετέχω στην πρώτη μου νεκροτομή. Σε διαφορετική περίπτωση δεν θα μπορούσα να ακολουθήσω αυτό το επάγγελμα. Έκτοτε ακολουθώ την ίδια προσέγγιση και εύχομαι να μην συναντήσω κάποια γνώριμη φυσιογνωμία που θα διαταράξει αυτή μου την άμυνα…
– Οι πιθανότητες του λάθους πόσο μεγάλες είναι και πού μπορεί να οφείλονται;
«Λάθος» σημαίνει πως ο προσδιορισμός της αιτίας και του είδους του θανάτου είναι δυνατός, αλλά λόγω ελλιπών γνώσεων, υπερβολικής αυτοπεποίθησης, έλλειψης χρόνου ή μέσων ή μη τήρησης των σχετικών πρωτοκόλλων, δεν γίνεται σωστά. Στη δουλειά μας οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε κάθε περιστατικό με τον ίδιο τρόπο τηρώντας κατά κανόνα τα πρωτόκολλα και τις διαδικασίες συμπεριλαμβανομένης και της λεπτομερούς καταγραφής των αρνητικών ευρημάτων. Κάθε ειδικός ιατροδικαστής ξέρει ότι οποιαδήποτε από τις υποθέσεις του μπορεί να καταλήξει στο δικαστήριο, γι’ αυτό και οφείλει να καταγράφει λεπτομερώς όλα τα ευρήματα, τα οποία αιτιολογούν το πόρισμα της ιατροδικαστικής του έκθεσης. Τηρώντας τα παραπάνω τα λάθη ελαχιστοποιούνται.
‘Ενα έγκλημα 33.000 χρόνων
Αυτές τις ημέρες κάνατε μια δημοσίευση σχετικά με έναν φόνο, 33.000 χρόνια πριν, η οποία παρουσιάστηκε εκτενώς στον διεθνή Τύπο. Μιλήστε μας γι’ αυτήν. Τι εντυπωσίασε περισσότερο το ευρύ κοινό;
Πρόκειται για τη μελέτη ενός κρανίου που ανακαλύφθηκε στην Τρανσυλβανία το 1941 με χρονολογική ηλικία 33.000 ετών, η οποία το τοποθετεί στην Παλαιολιθική Εποχή και ανήκει σε ενήλικα άνδρα. Το κρανίο φέρει 2 κατάγματα, ένα γραμμικό και ένα εμπιεσματικό στη δεξιά πλευρά με προέκταση προς τη βάση, τα οποία κίνησαν την προσοχή της ερευνητικής μας ομάδας και αποφασίσαμε να σχεδιάσουμε μια ενδελεχή μελέτη. Με βάση καθαρά ιατροδικαστικά κριτήρια τα κατάγματα χαρακτηρίζονται περιθανάτια (που σημαίνει πως συνέβησαν περί τη στιγμή του θανάτου) και δεν φέρει σημάδια επούλωσης άρα σχετίζονται με την αιτία θανάτου. Το γραμμικό κάταγμα μπορεί να είναι αποτέλεσμα πτώσης ή πλήξης με αμβλύ αντικείμενο ενώ το εμπιεσματικό έχει χαρακτηριστική μορφολογία κατάγματος από πλήξη με αμβλύ αντικείμενο που παρουσιάζει αποστογγυλωμένο άκρο (πχ ρόπαλο).
Για να προσδιοριστεί η φύση των καταγμάτων σχεδιάσαμε μια σειρά πειραμάτων, τα οποία είχαν σκοπό να μας βοηθήσουν να εξετάσουμε διάφορα σενάρια για το πώς προκλήθηκαν. Χρησιμοποιήσαμε σφαίρες συνθετικού οστού από πολυουρεθάνιο (SYNBONE) τις οποίες γεμίσαμε με βαλλιστική ζελατίνη για να προσομοιάσουμε την κεφαλή. Στη συνέχεια εξετάσαμε τα εξής σενάρια: πτώση από ύψος, πλήξη με ρόπαλο, πλήξη με πέτρα και διπλή πλήξη με ρόπαλο.
Στη συνέχεια εξετάσαμε τη μορφολογία των καταγμάτων που προκλήθηκαν σε κάθε σφαίρα και απορρίψαμε την πτώση από ύψος (>3μέτρα) και την πλήξη από πέτρα ως πιθανές αιτίες. Συγκεκριμένα το γραμμικό κάταγμα μπορεί να προήλθε είτε από πτώση (καθώς το άτομο έτρεχε ίσως καταδιωκώμενο) είτε από πλήξη με ρόπαλο στο πίσω κάτω μέρος του κρανίου κοντά στον λαιμό. Αντίθετα το εμπιεσματικό κάταγμα προήλθε από χτύπημα με κάτι σαν ρόπαλο με διεύθυνση από μπρός προς τα πίσω. Τα δύο κατάγματα προξένησαν πιθανότατα σοβαρή εγκεφαλική αιμορραγία και τον θάνατο του άνδρα. Η πλήξη με ρόπαλο μπορεί να συμβεί μόνο από άλλο ανθρώπινο ον και καταδεικνύει τον θάνατο ως ανθρωποκτονία.
Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας λοιπόν αποδεικνύουν πως ο θάνατος του άνδρα ήταν βίαιος και χαρακτηρίζεται ως ανθρωποκτονία. Δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί αν ο θάνατος οφείλεται και σε άλλα τραύματα στο σώμα, διότι αυτό δεν σώζεται για εξέταση, ούτε αν ο δράστης ήταν ένας ή περισσότεροι. Τα αποτελέσματα της έρευνας είναι πολύ σημαντικά και από εξελικτικής άποψης κατά την συν-συγγραφέα μου, αθηγήτρια κα Χαρβάτη, καθώς αποδεικνύεται πως «η βίαιη συμπεριφορά δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο των Νεάντερνταλς αλλά και των σύγχρονων ανθρώπων της Παλαιολιθικής Εποχής».
– Παρακολουθείτε αστυνομικές σειρές και γιατί; Ποιες από αυτές που προβάλλει η ελληνική τηλεόραση είναι πιο κοντά στην αληθινή ζωή ενός ιατροδικαστή;
Η αλήθεια είναι πως είμαι στην Ελλάδα μόλις 2 μήνες και δεν έχω προλάβει να παρακολουθήσω καθόλου ελληνική τηλεόραση. Σε γενικές γραμμές όμως, παρότι παρακολουθώ φανατικά αστυνομικές σειρές κάθε τύπου, θεωρώ ότι εμπεριέχουν σε μεγάλο βαθμό την υπερβολή και στην πραγματικότητα δεν αντιπροσωπεύουν την πραγματική φύση του επαγγέλματος. Τις παρακολουθώ παραταύτα με μεγάλη ευχαρίστηση ανεξαρτήτως επαγγελματικού ενδιαφέροντος γατί προσφέρουν σπαζοκεφαλιές και δράση.
Πάθος και χρήμα
– Τα πιο στυγερά εγκλήματα, για ποιους λόγους γίνονται και με ποιους τρόπους;
Υπάρχουν δύο βασικά κίνητρα για φόνο κατά τη γνώμη μου: το χρήμα και το πάθος. Οι τρόποι ποικίλουν ανάλογα με τα διαθέσιμα μέσα και την ευκαιρία. Για παράδειγμα, σε μια χώρα όπως το Ηνωμένο Βασίλειο με πολύ αυστηρούς νόμους περί οπλοκατοχής, τα αιχμηρά αντικείμενα είναι τα πιο δημοφιλή στις δολοφονίες. Αντίθετα σε χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες που έχουν από τα υψηλότερα ποσοστά οπλοκατοχής, η χρήση όπλου αποτελεί συχνό μέσο ανθρωποκτονιών.
Τα πιο στυγερά εγκλήματα που θυμάμαι έγιναν για χρήματα και εμπεριείχαν το στοιχείο του βασανισμού, ενώ αντίθετα τα εγκλήματα πάθους μπορεί να έχουν υπερβολή (πχ πολλαπλές πλήξεις με μαχαίρι ή πολλαπλοί πυροβολισμοί), αλλά είναι πιο γρήγοροι και «ανώδυνοι» σχετικά θάνατοι, αν μπορεί να το πει κανείς έτσι…
– Η έκφραση “είδα τον θάνατό σου” ταιριάζει με την ουσία και το αποτέλεσμα της δουλειάς σας;
Χμμ… Βρίσκω την έκφραση πολύ προσωπική. Αυτό το κτητικό «σου» υπονοεί πως ξέρεις τον νεκρό. Η ουσία όμως είναι όντως κοντά στη δουλειά μας.
– Ποια άλλη δουλειά θα σας φαινόταν εξίσου ενδιαφέρουσα και καθόλου βαρετή;
Οτιδήποτε έχει σαν αντικείμενο την έρευνα ή την εξερεύνηση (πχ αστροναύτης, πυρηνικός φυσικός, αστροφυσικός) ή την εκμάθηση ξένων γλωσσών που υπεραγαπώ.
Πώς γίνεται η εξιχνίαση ενός φόνου
– Για να μπούμε πρακτικά στο πνεύμα, τι «εργαλεία» έχετε στην διάθεσή σας, για να κάνετε τη δουλειά σας; Με ποιους τρόπους, δηλαδή, γίνεται η εξιχνίαση ενός εγκλήματος;
Η δουλειά του ιατροδικαστή ξεκινά όταν καλείται με παραγγελία των προανακριτικών Αρχών να διερευνήσει της συνθήκες ενός βίαιου ή αιφνίδιου θανάτου.
Η διερεύνηση ξεκινά με την επίσκεψη στον χώρο (αυτοψία) όπου συγκεντρώνει στοιχεία σχετικά με τη θέση της σορού, τον περιβάλλοντα χώρο, αντικείμενα που μπορεί να σχετίζονται με την αιτία θανάτου κτλ. και συνεχίζεται με τη λήψη λεπτομερούς ιατρικού ιστορικού του θανόντος αλλά και πληροφοριών από αυτόπτες ή άλλους μάρτυρες σχετικά με το συμβάν (εδώ βασίζεται και στη συνεργασία με τις αστυνομικές Αρχές).
Στη συνέχεια η σορός υποβάλλεται σε νεκροψία-νεκροτομή και λαμβάνονται δείγματα για ιστολογική και τοξικολογική ανάλυση. Σε πολλές περιπτώσεις απαιτείται και απεικονιστική εξέταση (πχ σε περιπτώσεις πυροβολισμών με βλήματα εντός του σώματος, τροχαία με εκτεταμένες κακώσεις ή θανάτους σε φωτιά).
Ο συνδυασμός της αυτοψίας, νεκροψίας-νεκροτομής, απεικονιστικής, ιστολογικής και τοξικολογικής ανάλυσης επιτρέπει στις περισσότερες περιπτώσεις τον προσδιορισμό του είδους και της αιτίας του θανάτου. Αν τα ερωτήματα είναι διαφορετικά, όπως παράδειγμα η ανάγκη ταυτοποίησης, επιστήμες όπως η οδοντιατρική και η ανάλυση DNA συμβάλλουν στην ανεύρεση της ταυτότητας.
Όπως είπα πριν όμως, η κάθε υπόθεση είναι διαφορετική. Σαν παράδειγμα θα αναφέρω περίπτωση στην οποία «δανειστήκαμε» τις γνώσεις από επιστήμονα θαλάσσιας Βιολογίας για να προσδιορίσουμε τον χρόνο παραμονής σώματος στο νερό. Η γενική αρχή είναι πως χρησιμοποιούμε ότι έχουμε στη διάθεσή μας και θεωρούμε ότι μπορεί να βοηθήσει στην επίλυση του εκάστοτε ιατροδικαστικού ερωτήματος.